Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Nazorat savollari:
1. Tuprok deb nimaga aytiladi.
2. Tuprokning tabiiy va kimyoviy tarkibini nimalar belgilaydi.
3. Biomassa deb nimani tushunasiz.
4. Tuprokning kislotaliligi deb nimani tushunasiz.
5. Indikator usimliklari xakida ma`lumot bering.
6. erroziya va defolyaciya atamalarining lugoviy ma`nosini tushuntiring.
7. Tuprokning suv ta`siridagi erroziyasini tushuntirib bering.
8. Chizikli yoki jarli erroziya deb nimaga aytiladi.
9. Yuzlama erroziya deb nimaga aytiladi.
10. Tuprokning sel ta`siridagi erroziyasi xakida ma`lumot bering.
11. Tuprokning erroziyadan saklab kolishi uchun nimalar kilish kerak.
12. Uzbekiston Respublikasining er fondi va erlari ekologik xolati xakida ma`lumot bering.
Tayanch iboralar:
Tuprok, usimliklar, mikroorganizmlar, biomassa, tuprokning kislotaliligi, yomgir chuvalchanglar, bakteriyalar, suv utlari, zamburuglar, erroziya, defolyaciya, chirindi, maxalliy erroziya, chang buronli erroziya, almashlab ekish, Kulis usuli, irrigaciya erroziyasi, eruvchan polimerlar, chizikli yoki jarli erroziya, kishlok xujaligi erlari, shamol tusuvchi tusiklar, pesticid, gerbicid, xlor, fosforlangan birikmalar, mneral ugitlar.

8-mavzu. Buxoro viloyatida vujudga kelgan ekologik muammolar

Mavzu rejasi:
1. Buxoro viloyati atmosfera xavosining ifloslanishi va uni oldini olish chora tadbirlari.
2. Buxoro viloyatining er fondi va tuprokning ekologik xolati.
3. Buxoro viloyatidagi suv muammmolari va okava suvlarni usimlar yordamida tozalashning istikbollari.
4. Buxoro viloyatida balikchilikni rivojlantirish va dengiz kul muammosi.
5. Chikindilar va ularni kayta ishlash muammolari.
Adabiyotlar:
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Buxoro viloyati kizil kum, korakum oraliklarida joylashgan bulib, uning umumiy er maydoni 4 million gektar eki respublika maydonining 9% tashkil kiladi. Shundan dexkonchilik kiladigan maydon 273 ming/ga eki 5% yaylovlar 2.7 mln/ga 67%.

Viloyatimizda dexkonchilik kilinaetgan erlarning 20 ming gektari shurlanmagan, 167 ming/ga kuchsiz shurlangan, 56 ming/ga urtacha shurlangan. Shu bois er osti suvlarining satxi xam 0.2, 2-3 m/ni tashkil kiladi.
Bir ga er maydoni meliorativ xolatini yaxshilash uchun 26 pogon m zovur tugri kelsa, Korakul, Olot, Jondor, Kogon, Romitan tumanlarida bu kursatkich ancha kamdir. Mavjud zovurlar 5-6 yillar tozalanmasdan kumilib ketgan. Kishlok xujalik ekinlaridan (ayniksa paxtadan) yukori xosil olish uchun normadan ortik madaniy ugitlarni ishlatish, zararkunandalarga karshi kurashda zaxarli ximikatlardan foydalanish okibatida tuprok tarkibidagi gumus mikdori normadagi 1.5 -2% dan 0.3-05% tushib ketgan, tuprok zaxarlanib, biologik bioximiyaviy jaraenlar izidan chikib kolgan. Organik ugitlar jamgarish, tegishli ishlov berish, biogumus tayerlash, almashinib ekish susaytirilib yuborilgan.
Viloyatimizda 70 dan ortik fabrika va biolabaratoriyalar faoliyat kursatmokda. Xar yili 350 ming gektar maydonda kishlok-xujalik zararkunandalariga karshi biologik ishlov berilmokda. Bu uz navbatida zaxarli ximikatlarni ishlashini kamaytirmokda.
Etishtirilgan kishlok xujalik maxsulotlarini tarkibini (bozorlarda) kimeviy taxlil kilish konikarli axvolda deb bulmaydi. maxsulotlar tugridan-tugri kayta ishlash korxonalariga, axoli iste`moliga yuborilmokda.
Viloyatimiz xujaliklarida keyingi besh (1991-1995) yil mobaynida xar gektar erga kiritilgan organik ugitlar mikdori 6-11 tonnaga kupaydi. Yalpi tayerlangan ugitlar mikdori esa 1.9-2.5 mln. tonnaga oshdi.
Bugungi kunda viloyatimizda mavjud bulgan chorva mollaridan (kuy echkilardan tashkari) bir yilda 2.20 mln. tonnadan ortik organik ugit tayerlanib 22 ming gektar erga 10 tonnadan organik ugit kiritish imkonini yaratdi.
Xisob kitoblarga karaganda kupgina molxonalarda xar yili 2.8 mln. kuba metr gung yigilmokda va uni 28 ming gektar erga kiritish imkoniyati mavjud. Bundan tashkari shaxar maishiy chikindilarini (axlatlarni) kompostlash usulida chiritib organik ugit sifatida ishlatish mumkin. Kuruk shaxar axlati tarkibida 0.6-0.7 % azot, 0.5% fosfor kaliy moddalari mavjud. Sof iste`mol maxsulotlari etishtirishda biogumusdan foydalanish muxim axamiyatga ega.
Xozirgi paytda Buxoro texnologiya instituti olimlari tomonidan gungdan biogaz va biogumus olish moslamasi ixtiro kilinib, uni ishlab chikarishga tadbik kilish amalga oshirilmokda. Romitan tumanidagi "Xalkobod" Buxoro shaxridagi "Soxibkor" va bir kancha boshka jamoa xujaliklarida Kaliforniya kizil chuvalchanglarini kupaytirish, biogumuslar tayerlash borasida olib borilaetgan amaliy ishlar dikkatga sazovordir.
Buxoro viloyati orol mintakasiga yakinligi (150-200) saxro chullar bilan chegaradosh bulganligi tufayli uning atmosfera xavosi tabiiy chang, kum, tuz zarrachalari bilan ifloslangan.
Ma`lumki Orol mintakasidan xar yili atmosfera xavosiga 120 mln tonnadan ortik tuz, kum zarrachalari kutarilib atrof muxitni ifloslantirib kelmokda. 1995-1996 yillar davomida kumitamiz mutaxassislari gidrometeorologiya olimlari bilan olib borgan ilmiy amaliy kuzatishlaridan tuzlar 200-700 kg/ga. ga tugri kelmokda. Shundan 50 foizi orol tubidan kutarilgan tuzlardan iborat.
Buning okibatida yaylovlardagi efir, baxorgi utlarning kirilib ketishiga, umumiy xosildorlikni 2-3 barobariga kamayishiga, 1890 yilda urtacha xosildorlik 1.5-2.5 u/ga bulgan bulsa, 1992 yilda esa 0.5 u/ga tugri kelgan. Viloyatimiz xududida esa 33 ta tuz kon shurxoklar
mavjud. Ularning umumiy maydoni 120 ming gektar. Atmosfera xavosiga 14 ming.tn kushilmokda. Kutarilishiga moyil bulgan tuz zarrachalari esa 160-170 mln/tn. ni tashkil kiladi.
Atmosfera xavosini sanoat korxonalari ayniksa transport vositalari xam ifloslantiradi. Viloyatimiz buyicha atmosfera xavosiga chikariladigan umumiy chikindilar 130 ming tonnani tashkil kiladi.
Shundan transport vositalaridan 70 ming tonna, kolgan 60 ming tonna kuzgalmas manbalaridan chikarilgan.
Buxoro shaxrida atmosfera xavosi 70-80 foiz avtotransport evaziga ifloslantirilmokda, 1996 yil davomida 3000 ta avtotransport vositasi tekshiruvdan utkazilganda shundan 750 tasi me`eridan ortik chikindi chikarilgani aniklandi. Bugungi kunda ekologik toza tabiiy gazga utkazilgan transport vositalari 4.5 foizini tashkil kiladi xolos (900 ta)
Atmosfera xavosini ifloslantirishga gaz, kurilish, yul kurilishi korxonalari paxta tozalash zavodlari xam uz xissalarini kushmokda.
Viloyatimizda suv masalalari echimini topish kiyin bulgan ekologik muammolardan biri bulib kolmokda. Zarafshon daresi 60-yillarga kadar ichimlik sugorish, sanoat extiejlarini tulik ta`minlangan. Bugungi kunda 15 km dare kolgani markaziy zovur vazifasini bajarilmokda.
Viloyatimizga 4.5 mlrd/m. kub suv 98.5 foizi Amudaredan nasoslar orkali 120 m ga kutarilib okizilmokda. Olinaetgan suvning 2.5 mlrd/m kub sizot, ifloslangan suv sifatida tabiiy kullarga kuyilmokda. Viloyatimiz tabiiy kullarning umumiy maydoni 200 ming gektardan ortik bulib ularga vilotimizdan tashkari Samarkand, Navoiy, Kashkadare viloyatlarining sizot suvlari xam kelib kushiladi. Bu zovur suvlari orkali 7-8 mln.tonna tuzlar kelib tuplanadi.
Tabiiy kullar okmas bulganligi tufayli tevarak atrofda erlarning meliorativ xolatini emonlashuviga er osti suvlari kutarilishi, tuz konlari vujudga kelishiga olib kelmokda.
Kishlok xujalik ekinlarini negitativ usish rivojlanish davrida olinaetgan suv etishmasdan er osti, zovur suvlaridan foydalanish xollari kuzatilmokda. Bu bilan xar gektar erga 30-75.0 t. tuz kiritilmokda va kushimcha ifloslantirilmokda. Zaxkash suvlari tarkibida mineral tuzlar 3-8 gr/l ni tashkil kiladi.
Ma`lumki sugorish suv tarkibidagi tuz mikdori xosildorlikka xam salbiy ta`sir kursatadi. masalan: suv tarkibidagi tuz mikdori 1-2 gr/l bulganda paxta va sabzavot xosildorligi 4.5 foizga: 2-4 gr/l-11 foizga: 4-6 gr/l bulganda 32 foizgacha pasaytiradi.
Viloyatimiz xududida 3500 ta tik kuduklar mavjud bulib bulardan 146 tasi ichimlik suvi, 650 tasi sanoat korxonalari extieji uchun 690 tasi sugorish tuzumiga,320 tasi yaylovlarga, 600 dan ortigi er osti suvlarini pasaytirishga xizmat kiladi. 5 kudukdan davolash (shifobaxsh)
maksadlarida foydalaniladi.
Buxoro shaxrida 80 dar ortik tik kuduklardan er osti suvlarini kochirishda foydalanilmokda. Atmosfera eginlari bir necha yillar davomida kuzatilib kimeviy taxlil kilinib kelinmokda. Olingan ma`lumotlarga kura emgir-kor tarkibida mineral tuzlar 400-500 mg/l, sul`fatlar 140-160 mg/l, ammoniy tuzlari 5 mg/l organik moddalar 8 mg/l
ni tashkil kiladi. Egin tarkibidagi organik birikmalar, ammoniy tuzlari ichimlik suv tarkibidagi mikdordan xam yukoriligi kurinib turibdi. Mineral tuzlarning normadan ortikligi usimliklarga ayniksa efimer yaylov usimliklari xosildorligini pasaytiradi.
Viloyatimiz xududida iflos okova suvlarni tozalashga ixtisoslashgan 45 ta tozalash inshooti mavjud. Bular orkali xar yili 50 mln/m. kub sanoat, kamunal xujaligi, shifoxonalarda vujudga kelgan iflos okovalar tozalanib ochik suv xavzalariga okiziladi.
Buxoro shaxar okova suvlarni tozalash inshooti bir necha kunduzda 90-120 ming/m.kub okova kabul kilib 60-70 foiz tozalashga erishmokda. Barcha tumanlardagi markaziy kasalxonalarning tozalash inshootlari konikarsiz ishlamokda. Shu bois ochik suv xavzalarini organik, bakterial chikindilari bilan ifloslantirib xavf tugdirmokda.