Buxoro muxandislik texnologiya instituni

3.4.2 n-parafin uglevodorodlar 
       hozirgi  zamon  neftlari  asosan  og`ir,  oltingugurtli,  yuqori  qovushqoqli  va 
yuqori  parafinli  bo`lib  hisoblanadi.  bunday  neftlarni  to`g`ri  haydashda 
Yonilg`ifraksiyalarda  ko`p  paraffin  uglevodorodlari  bo`ladi.  Shuning  uchun 
bunday  benzinlarning  oktan  sonlari  past  bo`ladi.  Masalan,  Qumko`l  nefti 

---

103 
 
(Qozog`iston)  18.5%  parafinlarni,  Mingbuloq  (O`zbekiston)  niki  esa  16.6  %  ni 
saqlaydi. Mingbuloq nefti to`g`ri haydash benzinida 26.0% n-alkanlar bor, shuning 
uchun  benzinning  oktan  soni  41.  Benzinni  sintetik  seolit  CaA  bilan 
denormallashtirib boyitilgandan keyin oktan soni 72.2 gacha ko`tarildi, ya`ni 31.2 
punktga oshdi. 
       Farg`ona  benzini  (95-195
0
C)  dan  n-parafinlarni  T.T.  Odilova  tomonidan 
chiqarib yuborilishi uning oktan sonini 33 punktga (40 dan 73 gacha) ko`tardi. U 
tomonidan  shu  narsa  ko`rsatildiki  adsorbsion  ajratishga  uchratilmagan  oktan  soni 
67  bo`lgan  benzinning  yengil  fraksiyasini  (q.b.  95
0
C)  oktan  soni  73  bo`lgan  
denormallangan  fraksiya  bilan  aralashtirilganda  oktan  soni  71.5  bo`lgan  benzinni 
olish  mumkin,  bu  esa  avto    (A-72)  va  aviabenzin  (B-70)  larga  qo`yiladigan 
talablarga to`g`ri keladi. 
n-alkanlarning sintetik seolit CaA da sorbsiyalanish dinamikasini o`rganish 
       n-alkanlarni  to`g`ri  haydash  benzinlaridan  seolitlar  yordamida  ajratib  olish 
jarayoni va boshqa shunga o`xshash jarayonlarning optimal rejimini tanlash uchun 
seolitlarning  static,  dinamik  va  kinetic  tavsiflarini  bilish  zarur.  Ishda  individual 
uglevodorodlar:  n-geksan,  n-geptan,  n-oktan,  n-dekan,  n-undekan  qo`llanilgan. 
Ular metal natriy ustida haydashning tegishli darajadagi tozaligigacha tozalanadi. 
       Adsorbent  sifatida  S-208-387  partiya  CaA  molekulyar  elagi  o`lchami  4x4 
bo`lgan granulalar holida xizmat qildi, RF da ishlab chiqarilgan, Nijniy Novgorod 
shahri. 
        CaA seolit tavsifi: 
Uyum og`irligi, gr/sm
3
 
Dinamik faolligi H
2
O bug`lari bo`yicha, mg/sm
3
 
CaO mqdori kukunda, % og`ir. 
Ezilishga mustahkamligi, dan/mm
2
 
Tegirmonda ishqalanishga mustahkamligi, % og`. 
Adsorbsion sig`im benzin bo`yicha, % og`. 
Adsorbsion sig`im n-geksan bo`yicha, % og`. 

---

104 
 
       Sorbsiyalash  dinamikasi  erituvchi  xarakteriga  bog`liq  bo`ladi,  ya`ni  uning 
elyuatrop qobiliyatiga (qutbliligiga). 
       Xomashyo  yetkazib  berish  tezligini  o`rganish  tekshirilayotgan  tezliklar 
intervalida  seolitning  to`liq  dinamik  faolligiga  ta`sir  qiladi.  Tajriba  haroratining 
oshishi  seolitning  dinamik  faolligini  kamaytiradi,  chunki  sorbet  molekulalarining 
qattiq fazadan bug`li fazaga o`tishi oshadi, ya`ni desorbsiya jarayoni adsorbsiyadan 
ustun  bo`ladi.  Sorbent  granulalari  o`lchamining  kamayishi  sistema  gidravlik 
qarshiligining keskin oshishiga ko`maklashadi. 
       Benzin  sorbsiyalanishi  dinamikasini  tekshirish  shuni  ko`rsatadiki  oqim 
tezligining  oshishi  bilan  xuddi  shunday  sorbsiyalanish  davomiyligida  dinamik 
faollik past molekulali alkanlarni og`irroqlari bilan siqib chiqarish hisobiga ancha 
oshadi. 
       Seolitning benzin bo`yicha faolligi harorat oshishi bilan pasayadi. 
Benzinni CaA seolitda qisman deparafinlash. 
       Deparafinlash quyidagicha o`tkazildi: 
       Shisha  ikki  bosqichli  balandligi  1.1  m  va  kengligi  0.05m  bo`lgan  kolonkaga 
0.25-1.00  mm  fr  degidratlangan  seolitdan  hisoblab  chiqilgan  miqdorini 
joylashtirdik  va  qisman  dearomatlangan  AI-80  benzinidan  quydik.  N-alkanlarni 
dastlabki va denormallangan benzindan ularni sifat va miqdoriy identifikatsiyalash 
maqsadida ajratib olish uchun seolitning dinamik sig`imidan (7.11%) kelib chiqqan 
holda  100  ml  benzinga  50  gr  sorbentni  oldik;  quyilgan  benzin  miqdori  to`liq 
ishlatilgandan  keyin  denormalizatning  siqb  chiqarilishini  petroley  efiri  q.h.-  40
0
C 
bilan  toza  petroley  efiri  chiqquncha  (sindirish  ko`rsatkichiga  qarab)  soatiga 
adsorbent hajmiga 0.04 hajm benzin tezlik bilan amalga oshirdik. So`ngra petroley 
efir  denormallangan  fraksiyadan  haydab  olindi.  Boyitilgan  benzin  chiqishi 
potensialdan 86% ni tashkil qildi. 
        Adsorbsion  krioskopik  usul  bilan  deparafinlangandan  keyin  AI-80  benzini 
tarkibi aniqlandi: seolit CaA da n-parafin uglevodorodlar; qoldiqda – izoparafin va 
naften  uglevodorodlar  yig`indisi.  Bunda  n-alkanlardan  14.23%,  izoparafin  va 
naftenlardan 36.65% topilgan. 

---

105 
 
       n-arenlarning  seolit  CaA  da  adsorbsiyasi  natijasida  ularning  qayta 
taqsimlanishi  sodir  bo`ladi:  denormallangan  fraksiyada  C
7
,  C
8
  va  C
9
  tarkibli  n-
alkanlar  qoladi,  eng  past  oktanli  C
11
-C
12
  uglevodorodlar  adsorbsiyalash  paytida 
chiqarib yuboriladi. Seolit CaA sig`imi past molekulali n-alkanlar bo`yicha yuqori 
molekulali  n-alkanlar  bo`yicha  kamroq  degan  mavjud  bo`lgan  tushunchaga 
qaramasdan  bu  yerda  teskari  holat  kuzatiladi.  Bu  yengil  alkanlar  asosan  oson 
sorbsiyalanish  va  oson  desorbsiyalanish  bilan  tushuntiriladi.  Bu  yerda 
adsorbsiyalanish  kinetikasining  roli  katta.  Turli  molekulyar  massali  n-alkanlar 
aralashmasidan  g`ovaklarga  birinchi    navbatda  yengil  molekulalar  o`yishni 
boshlaydi  va  ularning  ko`p  qismini  to`ldiradi.  Ammo  hech  bo`lmasa 
kvazimuvozanatli sharoitlarda adsorbsion muvozanat o`tnatilgani sari ular yirikroq 
molekulalar  tomonidan  siqib  chiqariladi.  Siqib  chiqarish  xromotografiyasi 
natijasida  seolit  g`ovaklarida  og`irriq  uglevodorodlar  qolib,  yengillari  siqib 
chiqariladi. N-geksan  miqdorining nisbatan keskin o`zgarishini ehtimol u  ma`lum 
darajada  n-alkanlar  aralashmasining  molekulalararo  o`zaro  ta`sirlashishida 
erituvchi  rolini  o`ynaganligi  hamda  adsorbentning  ikkilamchi  g`ovakligiga 
adsorbsiyalanishi  bilan  tushintirilsa  kerak,  chunki  seolit  CaA  bog`lovchi  bilan 
qo`llanilgan.  Ishlatilgan  seolit  termik  regeneratsiyalanishdan  keyin  keying 
eksperimentlarda ishlatilishi mumkin. 
       Desorbsiya  jarayonida  seolitning  adsorbsion  g`ovaklarida  adsorbsiyalangan 
hamma  komponentlar  ham  chiqarib  yuborilmaydi.  Ularning  bir  qismi 
kuydirilganda krekinglanishi va polimerlanishi mumkin, shu sababli seolitni qayta 
ishlatilganda  uning  sorbsion  sig`imi  pasayadi.  Bizning  seolit  CaA  da  o`tkazilgan 
tekshirishlarimizda  har  safar  n-geksan  bo`yicha  sig`imi  o`lchandi,  so`ngra 
desorbsiya,  qizdirish  jarayonlari  bordi  va  bu  bir  necha  marta  seolit  to`liq  inert 
bo`lguncha  takrorlandi.  O`tkazilgan  tekshiruvlar  shuni  o`rsatdiki  seolit  CaA  ni 
adsorbsiya-desorbsiya jarayonlarida 8 siklgacha qo`llash imkoniyati bor ekan. 
       Adsorbsiya  va  desorbsiya  bosqichlari  adsorbent  uglevodorodlar  bilan 
to`yingan  bo`lgandagina  o`tkazilgani  va  fazali  o`tish  faqatgina  ularning 

---

106 
 
almashinishdan  iborat  bo`lgani  uchun  issiqlik  effektlari  sezilarli  bo`lmaydi  va 
sharoitlarni izotermik deb hisoblash mumkin.  
       Etil  spirti  yordamida  seolitdanajratib  olingan  ortiqcha  komponentlar  normal 
parafinlar aralashmasi quyidagi fizik-kimoviy konstantalar n
D
20
=1.3955, d
20
=0.697 
ga ega va ular boshqa usullar bilan ajratib olingan parafinlardan ancha tozaroqdir. 
       Bundan  tashqari,  n-alkanlarni  uglevodorodlar  aralashmasidan  ajratib  olish 
bo`yicha  qurilmani  yaratish  uchun  qilinadigan  capital  sarflar  5%  ga  kamayadi, 
ekspluatatsion sarflar bo`limi bo`yicha tejash 25% ga amalga oshirdi. 
       Denormallashgacha  va  undan  keyin  benzindagi  n-alkanlar  sifatida  va 
miqdorining  dastlabki  va  denormallangan  benzinning  antidetonatsion  xossalariga 
ta`siri eksperimental va hisoblash yo`li bilan teshirilgan. 
       n-parafin  uglevodorodlarning  qisman  denormallangan  benzindagi  miqdorini 
adsorbsion-krioskopik  usul  bilan  aniqlanganda  n-alkanlar  miqdori  7.23%  mass. 
gacha kamaygani aniq bo`ldi.  
       Bunday  benzin  tarkibidagi  n-parafin  uglevodorodlarning  sifat  va  miqdoriy 
identifikatsiyasi GSX usuli bilan ham o`tkazilgan (3.5-jadval, 3.14-rasm). 
       Benzin  qaynashining  boshlanishi  40
0
C  bo`lganligi  sababli  unda  pentan 
topilmagan 
3.5-jadval 
Benzindagi n-parafin uglevodorodlarning sifat va miqdoriy tarkibi 
№ 
Uglevodorodlar 
%, mass. 
1 
n-geksan 
2.25 
2 
n-geptan 
2.82 
3 
n-oktan 
1.43 
4 
n-oktan 
13.77 
5 
n-dekan 
32.87 
6 
n-undekan 
46.86 
 
1-  n-geksan, 2- n-geptan, 3- n-oktan, 4- n-nonan, 5- n-dekan, 6- n-undekan. 

---

107 
 
6.14-rasm. Qisman denormallangan benzindagi n-parafin uglevodorodlar 
aralashmasini polifazali sorbent 5% SE-52 xromoton N-AW-DMCS ajratish 
xromotogrammasi.