Buxoro muhandislik texnologiya instituti

2.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish bosqichi.

Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxonalar kichik biznesning sub`yektlari bo`ladilar, ular xodimlarning o`rtacha soni qonun tomonidan belgilangan chegaraviy darajadan oshib ketmaydi.

Tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishga shaxsiy va boshqa shaxslarning jalb qilingan mulklari asosida, shaxsiy mehnatni yollash bo`yicha mehnatni qo`llash vositasida tavakkalchilik va mulkiy javobgarlik ostida foyda (daromad) olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar xususiy tadbirkorlikning sub`yekt­lari bo`ladilar.

Kichik korxonalar quyidagicha tashkil qilinishi mumkin:

• 
  fuqarolar, oila a`zolari va boshqa shaxslar tomonidan;
  
• 
  davlat, ijara, jamoa, hissadorlik jamiyatlari, xo`jalik assotsiatsiyalari, qo`shma korxonalar va boshqalar tomonidan;
  
• 
  jamoat tashkilotlari tomonidan;
  
• 
  aytib o`tilgan idoralarning hamkorligi asosida;
  
• 
  mulk egasining roziligi bilan jamoa tashabbusi bo`yicha amaldagi korxonalar tarkibidan ajralib chiqish natijasida.
  

Bundan tashqari, kichik korxonalar, birlashmalar va kor­xonalarning tashabbusi bilan (monopoliyaga qarshi idoraning qarori bo`yicha) majburan tashkil qilinishlari mumkin.

Kichik korxonalar avvalo xalq iste`moli tovarlarini ishlab chiqarish va maishiy xizmatlar ko`rsatish uchun tashkil qilinadi. Ammo ular iqtisodiyot tarmoqlarida har qanday sohalarida ham tashkil qilinishi, mulkchilikning har qanday shakllari asosida harakat qilishi mumkin. Bir yoki bir necha yuridik yoki jismoniy shaxslar kichik korxonalarning ta`sischilari bo`lishi mumkin.

Kichik biznesning faoliyati sohasi keng yoyilgan bo`lib, u xo`jalik faoliyatining barcha turlarini (agar ular qonun to­monidan man etilmagan bo`lsa) omalga oshirishi mumkin. U bitimlar tuzish, mulkni xarid qilish, tashqi bozorga chiqish, savdo vositachiligi va boshqa bitimlarni amalga oshirish huquqiga ega.

Kichik biznes bu xo`jalik yuritishning mustaqil mavjud bo`ladigan va faoliyat yuritadigan shaklidir. U ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning hajmi va turlarini mustaqil belgilashi, uni o`z ixtiyoriga ko`ra sotishi, tovarlar va xizmatlarga narxlarni belgilashi, rivojlanish fondlari, ijtimoiy soha, rezerv fondiga foyda ajratmalarining me`yorlarini belgilashi, yollanma xodimlar mehnatigahaq to`lash shakllari va miqdorlarini mustaqil belgilashi mumkin.

Barqaror faoliyat yuritish maqsadlarida kichik korxonalar, uyushmalar birlashishlari, har xil kooperativlarning tarkibiga kirishlari mumkin.

Shunday qilib, kichik korxona xo`jalik yurituvchi sub`yektning yangi shaklidan iborat emas. U boshqa korxonalardan faqat kichikroq ko`lamlari bilan farqlanadi, xolos.

Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining o`sishi faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi korxonalarni tashkil qilish va ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy jihatdan maqbullikka, resurslar imkoniyati va korxona mahsulotlariga bo`lgan talabga asoslanadi. Biron-bir mahsulotning taqchilligi yoki umuman yo`q bo`lishi ham, yangi korxona yoki ishlab chiqarishni tashkil qilishga sabab bo`lishi mumkin.

Yangi korxonani tashkil qilish quyidagi tashkiliy tamoyillar asosida amalga oshiriladi:

• 
  korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo`lishi;
  
• 
  korxona ta`sischilarini tanlash;
  
• 
  taklif qilinayotgan mahsulotga bozordagi talabni o`rganish;
  
• 
  korxona nizom jamg’armasini tuzish uchun moliya manbalarini aniqlash;
  
• 
  korxonaning ta`sis hujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash;
  
• 
  davlat ro`yxatidan o`tish;
  
• 
  muhr, shtamp va boshqa rekvizitlarni tayyorlash;
  
• 
  soliq idoralarida ro`yxatdan o`tish.
  

O`zbekiston Respublikasining qonunlariga asosan, korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik idorasi, mehnat jamoasi yoki ta`sischilar guruhining qarori bo`yicha belgilangan qonun-qoidalarga asosan tashkil qilinishi mumkin.

Shuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi yoki u tayinlagan vakillik idorasining roziligi bo`lsa, faoliyat yuritayotgan korxona tarkibidan bir yoki bir necha tarkibiy bo`linmalarni, ushbu bo`linmalarning mehnat jamoalari tashabbusiga ko`ra, ajratib chiqarish natijasida ham tashkil topishi mumkin.

Korxona joriy va hisob-kitob raqamlari ochish va ular to`g’risidagi holatlarni tasdiqlash huquqiga ega bo`lgan, mustaqil huquqiy shaxs maqomidagi sho’ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo`lim va boshqa tashkiliy bo`linmalarni tashkil qilishi mumkin.

Korxona qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda maxsus davlat idoralarida ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo`ladi.

Sir emas, muqaddam tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishga bel bog’lagan kishilar bir qator byurokratik to`siqlarni oshib o`tishiga to`g’ri kelardi: ish boshlash arafasida bir necha idoralarga uchrashib, bir talay hujjatlarni to`ldirishi - imzo to`plashi shart edi. Hali u, hali bu darchaga bosh suqib, kuch-quvvatini va qimmatli vaqtini mana shu kabi ortiqcha yumushlarga sarf qilib qo`yardi.

Birinchi Prezidentimizning 2015 yil 15 maydagi “Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta`minlash, ularni jadal rivojlantirish yo`lidagi to`siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to`g’risida”gi Farmoni yuqoridagi muammolarni bartaraf qilishga asos bo`ldi.

Yuqoridagi farmonda davlat xizmatlaridan foydalanishda byurokratik to`siqlarni bartaraf etish, ochiqlik va shaffoflikni ta`minlash, tadbirkorlarning xizmat ko`rsatuvchi mansabdor shaxslar bilan bevosita aloqasini istisno qilish maqsadida tuman (shahar) hokimliklari huzuridagi tadbirkorlik sub`yektlarini ro`yxatga olish inspektsiyalari negizida “Yagona darcha” tamoyili asosida tadbirkorlik sub`yektlariga davlat xizmatlari ko`rsatish markazlari tashkil etilishi belgilangan bo`lib, ushbu Farmonning ijrosini ta`minlash bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 28 sentyabrda qabul qilgan Qarori dastur ijrosining amaliyotga muvaffaqiyatli tadbiq etilishiga keng imkoniyat yaratdi.

Hozirda respublikamiz bo`yicha 194, jumladan Toshkent shahrida 11 ta va poytaxt viloyatida esa 18ta “Yagona darcha” markazlari faoliyat ko`rsatmoqda.

Xususiy mulkni himoya qilish va kichik biznesni qo`llab - quvvatlash bo`yicha choralar bilan birgalikda mamlakat Hukumati xususiy xorijiy kapitalni jalb etish uchun qulay shart - sharoitlar yaratish masalasiga ham alohida e`tibor qaratmoqda.

Xorijiy investorlar uchun eng qulay preferensial rejim yaratish borasida qabul qilingan navbatdagi yangi chora sifatida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi yangidan tashkil etilgan ishlab chiqarish korxonalariga besh yil mobaynida ular ro`yxatdan o`tkazilgan sanada amalda bo`lgan soliq stavkalari va boshqa majburiy to`lovlarni qo`llash huquqi berilganligini aytib o`tish mumkin.

Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, Jahon bankining «Doing Business 2017» hisobotiga ko`ra, O`zbekistondagi soliq yuki darajasi “Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilot”iga a`zo jahonning rivojlangan mamlakatlari, xususan AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya, Yaponiya, Xitoy va shu kabi qator mamlakatlar ko`rsatkichidan ancha pastdir.

Yana bir diqqatga sazovor jihati, so`nggi yillarda biznesni tashkil etish tartiblarini tubdan soddalashtirish, “Yagona darcha” tamoyili asosida Internet tarmog’i orqali davlat ro`yxatidan o`tish tizimining joriy etilishi natijasida «Doing Business 2017» hisobotida O`zbekiston “Korxonani ro`yxatdan o`tkazish” ko`rsatkichi bo`yicha jahonda 25 - o`rinni egalladi.

Qayd etish joizki, 2016 yildan tadbirkorlik sub`yektlariga 16 turdagi davlat xizmatlari ko`rsatishning “Yagona darcha” tamoyiliga asoslangan yangi ochiq mexanizmining joriy etilishi bois, bugungi kunda tadbirkorlar turli ruxsatnomalarni “Yagona darcha” markazlari orqali ortiqcha byurokratik to`siqlar va ovaragarchilik rasmiylashtirish imkoniga ega bo`ldilar.

2018 yil 1 yanvardan boshlab “Yagona darcha” markazlari orqali taqdim etiladigan litsenziya va ruxsatnomalarni qog’oz shaklidagi maxsus blankalarda majburiy rasmiylashtirish talabi bekor qilindi. Bunda berilgan, to`xtatib qo`yilgan, qayta tiklangan, qayta rasmiylashtirilgan, bekor qilingan, shuningdek, amal qilish muddati tugatilgan ruxsatnoma va litsenziyalar to`g’risidagi ma`lumotlarni “Litsenziya” axborot tizimlari majmuasi orqali olish imkoniyati yaratildi.

Korxonani tashkil qilish 2017 yil 9 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining 66 sonli qaroriga asosan 2 bosqichda amalga oshiriladi, 30 daqiqa (PF-2646 asosan - 28 oktyabr 2016 yil).

Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlik sub`yektlarini davlat ro`yxatidan o`tkazish va hisobga qo`yish tartibini tubdan takomillashtirish bo`yicha chora - tadbirlar amalga oshirilmoqda. Unga asosan tadbirkorlik sub`yektlarini davlat ro`yxatidan o`tkazish va hisobga qo`yishni avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish, shuningdek, 2017 yil 1 apreldan boshlab tadbirkorlik sub`yektlarini davlat ro`yxatidan O`zbekiston Respublikasi Davlat interaktiv xizmatlari yagona portaliga integratsiyalashgan Internet tarmog’idagi tizim orqali kechayu - kunduz o`tkazish va hisobga qo`yish joriy qilindi.

2 ta xujjat: ariza, ta`sis hujjatlari, faqat ariza - YATT uchun my.gov.uz - avtomatlashtirilgan tizim orqali o`zi registratsiya qilishi mumkin.

Korxonani tashkil qilishdan tashqari, uning moliyaviy barqarorligi va samarali faoliyatini ta’minlash, bozor munosabatlari va raqobatchilik sharoitlarida juda muhimdir. Amaliyotdan ko`rinib turibdiki, bu qoidalarga rioya qilmaslik natijasida korxonani tashkil qilishga ketgan barcha say-harakatlar o`zini oqlamaydi hamda ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishining mikro va makroiqtisodiy ko`rsatkichlariga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Ya’ni moliyaviy jihatdan barqaror bo`lmagan korxonalar endi tashkil qilingan yoki faoliyat yuritayotganligidan qat`iy nazar, inqirozga yuz tutgan korxonalar hisoblanadi.

Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar ko`zlanadi:

• 
  iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish va uni sotishdan foyda (daromad) olish;
  
• 
  ishlab chiqarishga ish bilan band bo`lmagan aholini jalb qilish va shu orqali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni hal qilish;
  
• 
  ishlab chiqarishga mavjud qo`shimcha resurslarni jalb qilish;
  
• 
  fan - texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish;
  
• 
  yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona (o`rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi alohida fuqarolar yoki shaxslar guruhi a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish;
  
• 
  ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor muhitini kengaytirish.
  

Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida ikki xil ta`sis hujjatlari belgilab berilgan:

Korxona nizomi;

Ta`sis shartnomasi.

Amaliyotda korxona faqat nizom yoki faqat ta`sis shartnomasi asosida, shuningdek, bir vaqtning o`zida nizom va ta`sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish hollari mavjud.

Shuni qayd qilib o`tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta`sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, nizom esa ta`sischi (ta`sischilar) tomonidan tasdiqlanadi. Bitta ta`sischi tomonidan tuzilgan huquqiy shaxs shu ta`sischi tomonidan tasdiqlangan nizom asosida faoliyat yuritadi.

Korxona nizomi asosiy ta`sis hujjati bo`lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli, nomi va manzilgohi, nizom jamg’armasining miqdori, daromadlarining tarkibi va taqsimlanish tartibi hamda korxona fondlarini tashkil qilish tartibi, korxonani tugatish va qayta tashkil qilish tartibi ko`rsatilishi shart. Boshqacha qilib aytganda, korxona nizomi uning huquqiy maqomini, huquq va majburiyatlarini belgilab beradi.

Nizomda shuningdek, korxona faoliyat ko`rsatuvchi soha va tarmoq, atrof-muhit va odamlar sog’lig’ini muhofaza qilish kafolati, boshqaruv shakli, hisobga olish va hisobot tizimi ham aks ettirilishi lozim.

Korxona to`g’ri va to`liq tayyorlangan nizom asosida mahalliy hokimiyat idoralarida ro`yxatga olinadi, keyin esa o`z muhriga ega bo`lish va bankda hisob raqami ochish huquqini qo`lga kiritadi. O`z muhri va hisob raqamiga ega bo`lmagan korxona, huquqiy shaxs hisoblanmaydi va mustaqil korxonalar qatoriga kiritilmaydi.

Ta`sis hujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi faoliyat yuritish jarayonidagi muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ta`sis hujjatlari faoliyat yurituvchi korxonalarning huquq va majburiyatlarini hamda sharoitlarini ifodalaydi.

Ta`sis shartnomasi korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki hamkorlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi hujjatdir. U shuningdek, tashkil etilayotgan korxonaning Nizomini to`ldiruvchi hujjat bo`lib hisoblanadi. Ta`sis shartnomasida korxonani tashkil qilish tartibi, daromad va xarajatlarni qatnashchilar o`rtasida taqsimlash shartlari, ishtirokchilarni (ta`sischilar) korxona tarkibidan chiqish faoliyat tartibi belgilab qo`yiladi.

Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish nizom va ta`sis shartnomasining muhim qismi hisoblanadi.

“Korxonalar to`g’risida” gi qonunga asosan quyidagilar korxona mulkini shakllantirishning manbalari hisoblanadi:

• 
  ta`sischilarning pul va moddiy ko`rinishdagi badallari;
  
• 
  mahsulot (ish, xizmat) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan olingan daromadlar;
  
• 
  qimmatbaho qog’ozlardan olingan daromadlar;
  
• 
  banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar;
  
• 
  byudjetdan olinuvchi mablag’lar (dotatsiya), kapital qo`yilmalar;
  
• 
  korxona, tashkilot va fuqarolarning beg’araz va xayriya badallari, shuningdek, almashish, meros va sovg’a tariqasida olinuvchi mulk;
  
• 
  qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar.
  

Korxonalarning davlat tomonidan ro`yxatga olinishi. Yuqorida aytib o`tilganidek, korxona joylashgan manzilgohi bo`yicha davlat idoralarida ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi. Bu vazifani asosan hokimiyatlar bajarib, ular korxonani ro`yxatga olish to`g’risidagi ma’lumotlarni 10 kun mobaynida Moliya Vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun taqdim etishlari shart.

Davlat ro`yxatidan o`tish uchun korxonani tashkil qilish to`g’risidagi qaror, korxona Nizomi (ta`sis shartnomasi) va Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab beriluvchi ro`yxatdagi boshqa hujjatlar taqdim etiladi.

Korxonani davlat tomonidan ro`yxatga olish zarur hujjatlar ilova qilingan ariza berilgan kundan boshlab 30 kun mobaynida amalga oshirilishi lozim. Korxonalarni ro`yxatga olishdan, ularni tashkil qilish maqsadga muvofiq emas, degan sabab bilan bosh tortishga yo`l qo`yilmaydi.

Agar korxonani ro`yxatga olish o`z vaqtida amalga oshirilmasa yoki ta`sischi ro`yxatga olinmaslik sabablarini asossiz deb hisoblagan taqdirda ta`sischi sudga murojaat qilishi mumkin. Korxonani ro`yxatga olishdan asossiz ravishda bosh tortish mahalliy hokimiyat idoralarining moddiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi mumkin.

Korxonani ro`yxatga olish uchun quyidagi hujjatlar talab qilanadi:

• 
  Korxonani ro`yxatga olish to`g’risidagi ariza.
  
• 
  Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g’risidagi qaror.
  
• 
  Korxona nizomi.
  
• 
  Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g’risidagi qarorda ko`rsatilgan nizom jamg’armasining kamida 50% miqdoridagi qismi to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar.
  
• 
  Davlat bojini to`laganlik haqida guvohnoma.
  
• 
  Monopoliyaga qarshi muassasaning korxonani tashkil qilishga roziligini tasdiqlovchi hujjat.
  
• 
  Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo`llab-quvatlash qo`mitasi yoki uning quyi idoralari roziligi haqidagi hujjat.
  

Ro`yxatga olish korxonaga kelib tushuvchi hujjatlarni qayd qilish kitobida tartib raqami berish orqali amalga oshiriladi. Ko`rsatilgan jarayonlar amalga oshirilgach, korxona joylashgan manzilgohi bo`yicha soliq idoralarida hisobda turishi va buni tasdiqlovchi hujjat olishi hamda bankda hisob raqami ochishi mumkin.