Buxoro muhandislik texnologiya instituti

2.4. Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari.
Tashkiliy tuzilma deganda korxona boshqaruvi vazifalarini bajaruvchi turli xil bo`lim, xizmat va bo`linmalar tarkibi, o`zaro munosabatlari va bir-biriga bo`ysunishini tushunish lozim. Tashkiliy tuzilma boshqaruvning tizim va alohida faoliyat turi sifatidagi bir butunligini ifodalaydi. U boshqaruv idoralarining ma`lum bir tartibi, hokimiyat va bo`ysunish aloqalari, vertikal va gorizontal mehnat taqsimotining integratsiyalashuvini tashkil etadi.

Boshqaruv tuzilmasi dinamik tarzda bo`ladi. U ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarining rivojlanishi, boshqaruv ob’ektlarining qarama-qarshiliklari va qonuniyatlari haqidagi bilimlarimiz darajasining o`sishiga bog’liq holda o`zgarib boradi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasiga korxonaning hajmi, uning ixtisoslashuvi va kooperatsiya aloqalari, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, joylashgan hududi kabi omillar katta ta`sir ko`rsatadi.

Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi bilan aloqada va ko`p jihatdan unga bog’liq bo`ladi. Korxona qanchalik katta, ishlab chiqarish va unda foydalanuvchi mehnat qurollari va texnologiyalar qanchalik murakkab bo`lsa, boshqaruvning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmasi, shuningdek, korxona boshqaruv apparatining vazifalari shunchalik murakkablashadi.

Boshqaruv elementlari va bo`g’inlari o`rtasidagi aloqalarning shakli, tuzilmaviy bo`linmalarning moslashuvchanligi va bir-biriga bo`ysunuvchanligiga ko`ra, boshqaruvning quyidagi tashkiliy tuzilmalari mavjud:

• 
  chiziqli-pog’onali;
  
• 
  funksional;
  
• 
  aralash (chiziqli-funksional);
  
• 
  matritsali.
  

Chiziqli-pog’onali tuzilma boshqaruv tuzilmasining eng ko`p tarqalgan turi bo`lib, unga ko`ra boshqaruvning har bir bo`g’ini o`zidan yuqori turuvchi faqat bitta boshqarmaga ega bo`ladi va barcha masalalar bitta aloqa kanali orqali hal etiladi. Bunday tuzilmada boshqaruv bo`g’inlari tizimi to`laligicha ishlab chiqarish bo`g’inlari tizimi bilan mos tushadi. Har bir ishlab chiqarish jamoasi tepasida rahbar turadi va korxona xodimlari unga bevosita bo`ysunadilar. Barcha boshqaruv vazifalari rahbar qo`lida mujassamlanadi.

Boshqaruvning chiziqli tuzilmasi hal qilinayotgan masalalar ko`lami unchalik katta bo`lmaganida samaraliroq bo`ladi. Shu sababli bunday tuzilmadan asosan sex, ishlab chiqarish uchastkalari va kichik korxonalarni boshqarishda foydalaniladi. Bunday tuzilmaning quyidagi afzalliklari mavjud:

• 
  boshqaruvning har bir bo`g’ini uchun rahbar tayinlashning nisbatan osonligi;
  
• 
  boshqaruv qarorlarini tayyorlash va bajarishning tezkor (operativ) amalga oshirilishi;
  
• 
  boshqaruv vazifalarini bajarishning nisbatan osonligi.
  

Biroq boshqaruvning bu tizimida bir qancha kamchiliklar ham mavjud bo`lib, ularning asosiylari gorizontal aloqalarning tarqoqligi, boshqaruvdagi haddan tashqari qattiqlik va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi sharoitlaridagi cheklangan imkoniyatlarida namoyon bo`ladi.

Boshqaruvning funktsional tuzilmasi uchun boshqaruv ob`yekti vazifalari bo`yicha boshqaruv yacheykalari yaratish tavsiflidir. Bu yacheykalar bajarilishi shart bo`lgan qarorlarni boshqaruvning quyi pog’onasiga yoki bevosita ishlab chiqarish bo`g’inlariga yetkazib beradi. Demak, boshqaruv vazifalar bo`yicha taqsimlanadi va funktsional bo`g’inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan tayyorlanuvchi boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa kanallari bo`yicha etkaziladi.

Boshqaruvning funktsional tuzilmasiga misol qilib bosh mutaxassislarning, ya`ni bosh iqtisodchi, bosh mexanik, bosh texnolog, bosh metallurg, bosh konstruktor xizmatlari(bo`limlari, guruhlari), shuningdek, korxona bosh buxgalteriyasini ko`rsatish mumkin.

Boshqaruvning funksional tuzilmasi amalda chiziqli tuzilma bilan kesishib o`tadi. Bunday sintez chiziqli yoki funktsional tuzilmaga qaraganda boshqaruvning chiziqli-funktsional tuzilmasini samaraliroq bo`lishi va keng tarqalishiga sabab bo`ladi. Bu holda boshqaruv - ham chiziqli, ham funktsional rahbarlar tomonidan amalga oshiriladi.

Boshqaruvning ushbu tuzilmasi afzalliklari quyidagilar:

• 
  boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirish darajasining yuqoriligi;
  
• 
  boshqaruv faoliyatining deyarli barcha sohalarini vakolat doirasida qamrab olish;
  
• 
  ishlab chiqarish diversifikatsiyasining turli talab va shart-sharoitlariga moslashish imkoniyatlari;
  
• 
  boshqaruv xizmatlari yoki bo`limlariga xodimlar tanlashning nisbatan osonligi.
  

Uning kamchiliklari qatoriga esa quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  yakkahokimlik tamoyilining buzilishi;
  
• 
  kelishilganboshqaruv qarorlarini qabul qilish va bajarish hamda ularning majmuaviyligini ta’minlash qiyinligi;
  
• 
  boshqaruvning yuqori pog’onalari uchun rahbar tanlashning murakkabligi.
  

Chiziqli-shtabli tuzilma boshqaruv aralash tuzilmasining bir ko`rinishi bo`lib, unga chiziqli tuzilma asos qilib olingan. Boshqaruvning har bir bo`g’inida shtablar tuzilib, uning tarkibiga muammolarni echish uchun malakali mutaxassislar taklif etiladi. Masalan, shtabli tuzilmalar tabiiy ofat, halokat va kulfatlarning oqibatlarini bartaraf qilish, yangi mahsulot yoki texnologiyani o`zlashtirish, to`satdan yuzaga kelgan, odatiy bo`lmagan vazifalarni yechishda tuzilishi mumkin. Bunday hollarda boshqaruv shtabiga rahbarlarning vakolatlaridan kam bo`lmagan haq-huquqlar, vakolatlar beriladi.

Boshqaruvning matritsali tuzilmalari turli xil bo`lib, ularning barchasi bitta tamoyilda - ishlab chiqarishni vertikal va gorizontal boshqarishda boshqaruv vazifalarini tashkiliy tuzilmalar o`rtasida qayta taqsimlash asosida yaratilgan. Bu tuzilmalar ilmiy tadqiqot institutlari, konstruktorlik idoralari, texnologik idoralar, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik izlanishlari olib boriluvchi yirik korxonalarda keng qo`llaniladi.

Boshqaruvning matritsali tuzilmalari rahbarlardan juda yuqori boshqaruv vakolatini talab qiladi. Bunday tuzilmadan foydalanganda yuzaga keluvchi muammo va vazifalarni yechish uchun vaqtinchalik ijodiy guruhlarni tuzish mumkin. To`g’ri, buning uchun jamoa oldida yuzaga keluvchi loyiha topshiriqlarni bajarish uchun qo`shimcha xarajatlar talab qilinishi mumkin.

Boshqaruvning istalgan tashkiliy tuzilmasini loyihalashtirishda hamda amaliyotda qo`llashda tezkorlik, optimallik, ishonchlilik va tejamkorlik kabi asosiy talablarga javob bera olishiga e’tiborqaratilish lozim. Bu talablar qanchalik to`liq va yaxshi bajarilsa, korxonani boshqarish tizimining sifat ko`rsatkichlari shunchalik yuqori bo`ladi.

Amaliyot shuni ko`rsatadiki, boshqaruv ob’yekti va boshqaruvchi tizim (boshqaruv apparati) o`rtasida, boshqaruv vazifalari yordamida tartibga solinuvchi ma`lum bir munosabatlar yuzaga keladi.

Boshqaruv vazifalari ob`yektiv jihatdan zarur va albatta qaytariluvchi xatti-harakatlar majmuasi bo`lib, mazmuni va yo`nalish maqsadlarining bir xilligi tufayli birlashib turadi. Boshqaruv vazifalari butun boshqaruv jarayoni davomida uzluksiz tarzda amalga oshiriladi hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilish va bajarishning turli bosqichlarida turli xil salmoqqa ega bo`ladi.

Amaldagi tasnifga asosan boshqaruvning quyidagi vazifalarini ajratib ko`rsatish mumkin:

• 
  Rejalashtirish - ishlab chiqarishni kengaytirish va korxonaning gullab-yashnashi uchun ishlab chiqarish maqsadlarini belgilash va uning natijalariga erishish.
  
• 
  Istiqbolni belgilash (prognozlashtirish) - joriy faoliyatni samarali tarzda olib borish hamda istiqbolni ko`ra olish va boshqaruv tizimini istiqbolga moslashtirish. Rejalashtirishdan farqli ravishda bashorat qilish ehtimollik tavsifiga ega bo`ladi.
  
• 
  Tartibga solish - ishlab chiqarishni, jamoani boshqarishda belgilangan ko`rsatkichlardan chetga og’ishlarni to`g’rilab borish.
  
• 
  Tashkillashtirish - kuch-quvvat va vositalarni ishlab chiqarish dasturini minimal xarajatlar asosida va bu xarajatlarning yuqori samaradorligi orqali amalga oshirishga yo`naltirish, amaldagi tashkilotchilik tizimini yangi yutuqlarga erishish va yangi vazifalarni bajarishga yo`naltirish.
  
• 
  Nazorat - joriy ko`rsatkichlarning belgilangan (dasturiy) vazifa(me’yor)larga mos kelish darajasini aniqlash.
  
• 
  Hisobga olish - korxonaning ma`lum bir vaqt davomida bajargan ishlariga yakun yasash.
  
• 
  Tahlil - ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash hamda ulardan boshqaruvni asoslash va boshqa vazifalari uchun foydalanish.
  

Shuni qayd qilib o`tish kerakki, boshqaruv vazifalari o`rtasida qat’iy chegara yo`q. Boshqaruv faoliyatining bitta turi boshqaruvning bir nechta vazifalari belgilariga ega bo`lishi va ular o`zaro chambarchas bog’lanib ketishi mumkin. Shu bilan birga har bir vazifa o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ularni bilish rahbarning kasbiy mahorati shakllanishida muhim rol o`ynaydi.