Buxoro davlat unversiteti agronomiya va biotexnologiya fakulteti

Tobulg’Ilar , Ra’nolar , Olmalar va Olxo’rilar kenja oilasiga ta’rifi.

Tobulg'ilar kenja oilasi - Spiraeoideae.
Buta o'simlik . Barglari navbatlashib joylashgan , qisqa qarama-qarshi , gullari qo'sh jinsli , aktinomorf, gul qo'rg'oni besh a'zoli , turli xil tuzilishli , gulli to'plamamida , toj barglari 5 ta , changchilari ko’p , ayrim hollarda 10 ta yoki 5 ta , gul o’rni tekis , tugunchasi ustki mevasi to’p barg . Asosiy turkumi tobulg’a bo’lib , uning O’rta Osiyoda toshli tog’ bag’irlarida , ohaktoshlar , archazorlar va daryo sohillarida o’sadigan Baljuan tobulg’asi – Spiraeoideae Baldchuanica tosh va shag’illi tog’ yong’oqzorlarida uchraydigan Tukli tobulg’i – S . polisa va choy o’tsimon tobulg’a – S. hypericifolia kabi turlari keng tarqalgan . Tobulg'idoshchalar oilasiga O'zbekistonda o'sadigan Tobulg'i, Chetan, Sorbariya turkumlari kiradi.
Tobulg‘i (Spiraea) turkumiga asosan butalar kiradi. Barglari oddiy yoki murakkab. Gullari qalqonsimon yoki shingillarda o'rnashgan, mayda, gulqo'rg'oni murakkab, bo'laklari 5 tadan. Mevasi to'pmcva yoki ko'sakcha. O'zbekistonda uning 5 ta turi asosan tog'larda o'sadi. Ayrim turlari dorivor, manzarali va asalshiraga boy o'simlik sifatida qadrlanadi.
Chetan (Sorbus L.) — raʼnodoshlarga mansub buta va daraxtlar turkumi. Oʻrta Osiyoda Turkiston, Zarafshon, Hisor, Darvoz, Ugom, Chatqol, PomirOlay, Fargʻona togʻlarida 3 turi: qizil Chetan. (S.tiarischanica), turkiston Chetani (jagisi) (S. turkestanica) va fors Chetan (buta) (S. persica) uchraydi. Qizil Chetan ko’pincha, archa, oq qayin, shilvi kabilar bilan birga dengiz sathidan 1800–3000 m balandaikda aralash oʻrmonlar hosil qilib o’sadi. Bo’yi 3–5 m. Ildizi 7–8 m chuqurlikgacha tarqaladi. Gullari yirik. Iyun oyida gullab, avgust , sentabrda meva beradi. Mevasi qizil, taxirachchiq yoki shirin, birinchi sovuqdan keyin qoʻngʻir tusga kiradi. Mevasida C vitamini, 4—13,7% qand moddasi, urugʻida 22% moy, poʻstlogʻida 14% tannid bor. Yogʻochidan mebel ishlab chiqarishda foydalaniladi. Barglaridan jigarrang boʻyoq olinadi. Qizil Chetanni urugʻidan, ildizpoyasidan ko’paytirish mumkin. Chetan 60—100 yil yashaydi. Chetanning hamma turlari qimmatli o’rmon, mevali, manzarali va asal beruvchi oʻsimlik hisoblanadi. Oilachaaing chetan turkumiga kiruvchi olga chetani (Sorbaria olgae) O'zbekiston Respublikasi „Qizil kitob“ iga kiritilgan.