Buxoro davlat universitetining

ichki
va 
2) 
tashqi
tomondan tekshiradi. Tilning lug‘at tarkibini ichki tomondan 

---

120 
o‘rganadigan sohasi 
semasiologiya
deb yuritiladi. Unda so‘z va 
iboralarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati o‘rganiladi. Har 
qanday so‘z tilda paydo bo‘lishi bilan o‘zining shakli va ma’nosiga 
ega bo‘ladi, borliqdagi predmet, hodisa, belgi, harakatlarni ifodalaydi. 
So‘zdagi ma’no turli ta’sir va talablar asosida taraqqiy etib boradi. 
Demak, semasiologiya so‘z hamda turg‘un iboralarning ma’no 
xususiyatlarini tekshiradi. 
Leksikologiyaning yana bir sohasi 
etimologiya
deb yuritiladi. U 
tilning lug‘at tarkibidagi so‘z va iboralarning tarixan kelib chiqishini, 
yasama so‘zlarning va boshqa tillardan kirgan so‘zlarning ma’noli 
qismlarini izohlaydi. Demak, etimologiya so‘zning ikki tomonini ham, 
ya’ni ichki – ma’no tomonini hamda tashqi – tovush tomonini ham 
tahlil qiladi. 
Leksikologiya tashqi tomondan lug‘at tarkibining hozirgi 
ahvolini, tilning lug‘at tarkibida sodir bo‘layotgan turli o‘zgarishlarni: 
so‘zlarning qo‘llanish darajasini, ba’zi so‘zlarning eskirib iste’moldan 
chiqib ketishini (
sekretar, oblast
kabi), fan, madaniyat va texnikaning 
uzluksiz rivojlanishi bilan tilning yangi so‘zlar hisobiga boyishini, 
ba’zi so‘zlar ma’nosida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni (ma’no 
ko‘chish hodisasini) o‘rganadi. 
Leksikologiyaning yana bir sohasi 
leksikografiya
deb yuritiladi. 
Leksikografiyaning vazifasi tildagi so‘zlarni yozma ravishda 
to‘plashdir. Leksikografiya so‘z va iboralarni ma’lum bir sohalar 
bo‘yicha to‘plab, muayyan tartibga keltiradi (alifbo tartibiga soladi) va 
lug‘at kitoblari shaklida nashr etadi. 
Leksikologiya tilning fonetika va grammatika bo‘limlari bilan 
bevosita bog‘liq. Fonetika nutq tovushlarini o‘rgansa, leksika shu 
tovushlar asosida shakllanadigan so‘zni, grammatika o‘z qonun-
qoidalari asosida so‘zlarni o‘zaro bog‘laydi va tilni fikr ifodalash 
uchun tayyorlaydi. Demak, tovush bo‘lmasa, so‘z bo‘lmaydi, so‘z 
bo‘lmasa grammatikaning ham bo‘lishi mumkin emas. 
Ma’lumki, so‘zlovchi tilning lug‘at tarkibidan maqsadiga 
muvofiq tarzda foydalanadi. Bu leksikologiyaning uslubiyat bilan 
o‘zaro bog‘liq ekanini bildiradi. 
Lug‘at tarkibi shu tilda so‘zlashuvchi xalqlarning moddiy va 
ma’naviy madaniyat tarixi bilan bog‘liq. Shuning uchun leksikologiya 

---

121 
tarix, arxeologiya, adabiyot, falsafa kabi ijtimoiy fanlar bilan ham 
yaqindan aloqadadir. 
Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator 
umumiy xususiyatlarga egaligi bilan xarakterlanadi. Leksikologiya 
leksikani xuddi shu umumiy xususiyatlari nuqtayi nazaridan 
o‘rganadi. Bu xususiyatlar quyidagilar: 
1. Avvalo, lug‘at tarkibini tashkil qiluvchi har qanday so‘z 
ma’noga ega bo‘ladi. Ana shu ma’nosi nuqtayi nazaridan so‘zlar 
o‘ziga xosliklarga ega. So‘zning ma’nosi (semantikasi) va u bilan 
bog‘liq masalalar leksikologiyadagi asosiy masalalardan biri 
hisoblanadi. Leksikaga oid bu masala bilan leksikologiyaning 
semasiologiya bo‘limi shug‘ullanadi. 
2. Har qanday tilning taraqqiyotida uning eng o‘zgaruvchan, eng 
tez harakatdagi qismi leksikasidir. Til taraqqiyoti jarayonida lug‘at 
tarkibi yangi-yangi so‘zlar hisobiga boyib borish bilan birga, undagi 
ayrim so‘zlar eskiradi, shuningdek, iste’moldan chiqib boradi. 
Leksikologiyada leksikaning ana shu tomoni ham o‘rganiladi. 
3. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra 
umumiylikka yoki chegaralanganlikka egaligi bilan ham o‘zaro 
farqlanadi. Ma’lum so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa ( masalan,