Buxoro davlat universitetining

 
3.1.1. So‘z va uning ma’nosi
Leksikologiyaning asosiy birligi so‘zdir. 
Borliqdagi narsa, belgi, 
miqdor, harakat, munosabat kabilarni nomlovchi til birligi 
so‘z
 
deyiladi. 
Masalan, 
oltin 
so‘zi sariq rangli qimmatbaho metallning 
nomi, 
sariq
so‘zi rangning nomi, 
o‘n
so‘zi muayyan miqdorning nomi, 
yurmoq 
so‘zi ma’lum harkatning nomi, 
do‘stlik
so‘zi ma’lum 
munosabatning nomi. Demak, so‘z mohiyatan nom ekan. 
So‘z murakkab til birligi bo‘lib, quyidagi belgilarga ega: 
1. Borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni nomlaydi, ya’ni 
nominativ vazifa bajaradi. Biroq so‘z borliqdagi har qanday alohida 
narsani emas, bir turga mansub narsalar haqidagi umumiy tushunchani 
ifodalaydi. Masalan, 
tosh 
so‘zi “yaxlit massa yoki bo‘lak-bo‘lak holda 

---

124 
uchraydigan, qattiq, mo‘rt tog‘ jinsi” degan tushunchani bildiradi va 
bu so‘z bilan borliqdagi har qanday toshni nomlash mumkin. 
2. Har bir so‘z tovush qobig‘iga ega. Masalan, 
bola
so‘zi 
b, o, l, 
a
tovushlar tizmasidan iborat. So‘zning fonetik o‘ziga xosligi shundan 
iboratki, uning ichiga boshqa til birligini kiritib bo‘lmaydi. Masalan, 
belkurak 
so‘zining qismlari orasiga boshqa so‘z kiritib bo‘lmaydi. 
Bel 
bog‘lash 
so‘z birikmasining orasiga esa so‘z kiritib, belni mahkam 
bog‘lash so‘z birikmasi zanjirini hosil qilish mumkin. 
3. So‘z nutqda turli-tuman grammatik ma’nolarni ifodalash 
uchun shu ma’nolarga xos shakllarda qo‘llanadi. Boshqacha aytganda, 
so‘zlar shakl yasalish tizimiga ham ega: kitob+lar+im, 
ishchi+lar+imiz+ga, o‘qi+yap+ti+lar.
4. Alohida olingan so‘z muayyan tushunchani ifodalasa, gap 
tarkibida ma’lum gap bo‘lagi, ya’ni fikrning bir qismini ifodalaydi. 
Masalan, Bog‘da bulbul sayrayapti gapida bog‘da so‘zi hol, bulbul 
so‘zi ega, sayrayapti so‘zi kesim vazifasini bajaryapti, mazmunan esa 
bog‘da so‘zi ish-harakatning o‘rnini, bulbul so‘zi ish-harakatning 
bajaruvchisini, sayrayapti so‘zi esa bajaruvchining ish-harakatini 
hukm tarzida ifodalayapti.