Buxoro davlat universitetining

So‘zning lug‘aviy ma’nosi
. So‘zning muhim belgisi ma’noga 
egaligidir. So‘z ma’nosida borliqdagi biror narsa-hodisa haqidagi 
tushuncha aks etadi. Tushuncha tafakkur birligi bo‘lib, narsa va 
hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim belgilarini umumlashtirib, 
birlashtirib aks ettiruvchi fikr shaklidir. Tushunchaning sezgi, idrok va 
tasavvurdan farqi shundaki, u konkret belgi va jihatlarni emas, eng 
umumiy belgilarnigina saqlab qoladi. Tushuncha uchun umumiylik 
xos. Masalan, borliqda turli-tuman daraxt mavjud. Ular bir-biridan 
bargi, tanasining rangi, shakli, bo‘yi, mevali-mevasizligi va boshqa 
belgilari bilan farq qiladi. Biroq ongimizdagi daraxt tushunchasi 
“yo‘g‘on tanali, shoxlab o‘sadigan ko‘p yillik o‘simlik” degan 
umumlashma tasavvurdan iborat. Bu tushunchada daraxtlarning eng 
muhim belgilari umumlashtirilgan bo‘lib, unda borliqdagi alohida 
daraxtlarning konkret, muhim bo‘lmagan belgilari (bargining shakli, 
tanasining rangi, shakli, bo‘yi, mevali-mevasizligi) aks etmagan.
Kishining fikrlashi tushuncha asosida vujudga keladi. Shu 
ma’noda, so‘z – tushunchaning tildagi ifodasi. So‘z tushunchaning 
moddiy qobig‘ini shakllantiruvchi va ichida saqlab turuvchi “idish”ni 

---

125 
tashkil etsa, tushuncha so‘zning mazmun tomonini – ma’nosini tashkil 
etadi. 
Tushuncha va so‘z orasidagi izchil aloqa – nihoyatda keng 
masala. Bunda jamiyat, milliylik va voqelik munosabatlari katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Masalan, biz (o‘zbeklar) qor tushunchasini bir so‘z bilan 
ataymiz, eskimoslar esa taxminan 10 xil so‘z bilan qor turlarini 
farqlaydi va aksincha biz otning 50 dan ortiq turini alohida-alohida 
so‘z bilan farqlaymiz. O‘zbek uchun ot va uning turlarini anglatuvchi 
baytal, biya, ayg‘ir, qulun, toy, g‘o‘nan, do‘nan kabi tafakkur birliklari 
(biz bu so‘zlarning ma’nosini nazarda tutyapmiz) tushunchadir. 
Demak, tushuncha milliy xususiyatga ham ega. 
Yuqorida aytilganlar so‘z va tushuncha biri ikkinchisini talab 
etadigan, 
bir-birisiz 
mavjud 
bo‘la 
olmaydigan 
dialektik 
munosabatdagi birliklar ekanligidan dalolat beradi. Shunday yaqin 
aloqa va bog‘lanishda bo‘lgani holda so‘z tushunchaga, tushuncha esa 
so‘zga teng emas va ularning har birining o‘ziga xos xususiyatlari bor.