Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
XORIJIY TILLAR FAKULTETI
INGLIZ TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI

11-17CHI-19-GURUH TALABASI

Bebutova Feruzaning
“So’zning morfemik tuzilishi. Morfema haqida tushuncha va uning turli tilshunoslik maktablari tamonidan talqin etilishi”
Mavzusidagi
KURS ISHI


Xorijiy til va ingliz adabiyoti yo’nalishi(ingliz tili)
5111400-Xorij til va adabiyoti (ingliz tili)

Ilmiy rahbar: Nazarova. N. A


BUXORO 2022
MUNDARIJA

1. Morfologiyaga kirish …………………..…………….……........….…………3

2. Perifeks va Sufixlarga ta’rif va misollar …….……..…..……..……............…7
3. Funksiya va kontent morfema ……………..……..…………...................….12
4. Derivatsion va flektiv morfemalar………. ………………….............….…...18
5. Morfemaning turli tilshunoslik maktablaridagi talqini…..………….....…….23
Xulosa………….………………………….……………....................................28
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………...........................…29





1.Morfologiyaga kirish
Morfema tildagi eng kichik ma'noli leksik elementdir. Morfema so'z emas. Morfemaning so‘zdan farqi shundaki, morfema ba’zan yolg‘iz turmaydi, lekin bu ta’rifdagi so‘z hamisha yakka holda turadi. Tilshunoslikning morfemalarga bag'ishlangan sohasi morfologiya deb ataladi. Ingliz tilida morfema yakka holda turishi mumkin bo‘lsa, u o‘ziga xos ma’noga ega bo‘lgani uchun asos hisoblanadi (masalan, mushuk morfemasi). Fikrni ifodalash uchun boshqa morfemaga bog‘liq bo‘lsa, u grammatik vazifani bajarganligi uchun affiks bo‘ladi (masalan, mushuklardagi -lar ko‘plikni bildiradi). Biroq, bu ta'rif universal emas va, masalan, ko'plab ildizlar yolg'iz turolmaydigan lotin tiliga taalluqli emas. Masalan, lotin tilidagi reg- (“qirol”) ildizi har doim hol belgisi bilan qo'shilishi kerak: rex (reg-s), reg-is, reg-i va boshqalar. Lotin kabi til uchun ildiz aniqlanishi mumkin. so‘zning asosiy leksik morfemasi sifatida.
Misol uchun inglizcha so'zlar quyidagi morfologik tahlillarga ega.
«Uzib bo‘lmaydigan» uch morfemadan tuzilgan: un- («yo‘q» ma’nosini bildiruvchi bog‘langan morfema), break (ildiz, erkin morfema) va -able («bajarish qobiliyati»ni bildiruvchi bog‘langan morfema).¹Muntazam otlar (-lar) uchun ko‘plik morfemasi uchta allomorfga ega: u /s/ (masalan, mushuklarda /kæts/), /ɪz, əz/ (masalan, idishlarda /dɪʃɪz/) va /z/ () kabi talaffuz qilinadi. masalan, itlarda /dɒɡz/), ildizning talaffuziga Morfemalarning tasnifi
Erkin va bog`langan morfemalar
Bog‘langan va erkin morfemalar
Har bir morfemani erkin yoki bog‘langan deb tasniflash mumkin.
Erkin morfemalar mustaqil ravishda so‘z vazifasini bajara oladi (masalan, shaharcha, it) va leksemalar tarkibida (masalan, shahar hokimiyati, it uyi) paydo bo‘lishi mumkin.Bog‘langan morfemalar faqat so‘z bo‘lagi sifatida, har doim ildiz bilan, ba’zan esa boshqa bog‘langan morfemalar bilan birga keladi. Masalan, un- faqat boshqa morfemalar bilan birga paydo bo‘lib, so‘z hosil qiladi. Ingliz tilidagi bog'langan morfemalarning aksariyati affikslar, xususan, prefikslar va qo'shimchalardir. -tion, -sion, -tive, -ation, -ible, -ing qo`shimchalariga misol bo`la oladi. Affikssiz bog‘langan morfemalarga klyukva morfemalari deyiladi.
Bog`langan morfemalarning tasnifi
Bog‘langan morfemalarni keyinchalik hosila yoki flektiv morfemalarga bo‘lish mumkin. Ularning asosiy farqi so'zlarga nisbatan vazifasidir.
O’zak bog‘langan morfemalar
O’zak morfemalar ildiz bilan birlashganda, ta'sirlangan so'zning semantik ma'nosini yoki nutq qismini o'zgartiradi. Masalan, baxt so`zida baxtli o`zaga -ness bog`langan morfema qo`shilishi so`zni sifatdoshdan (baxtli) otga (baxtli) o`zgartiradi. Unkind so'zida un- morfema (so'z) ildizining ma'nosini o'zgartirganligi uchun hosila morfema vazifasini bajaradi. Odatda, o‘zak morfemaga (so‘zga) affiks (ya’ni affiks) bo‘lgan morfemalar bog‘langan morfemalardir.
Fleksion bog`langan morfemalar
To‘ldiruvchi morfemalar so‘zning ma’nosi yoki turkumiga (gap qismiga) ta’sir qilmasdan, fe’lning zamon, jihati, mayli, shaxs yoki sonini, ot, sifat, olmoshning sonini, jinsini yoki holini o‘zgartiradi. Soʻzlarga flektiv morfemalarni qoʻllashga misol qilib, itlarni hosil qilish uchun oʻzak itga -lar qoʻshish yoki waited hosil qilish uchun -ed qoʻshish mumkin. Fleksion morfema so‘zning shaklini o‘zgartiradi. Ingliz tilida sakkizta fleksiyon mavjud.
Allomorflar
Allomorflar - morfemaning shakli jihatidan farq qiladigan, lekin semantik jihatdan oʻxshash variantlari. Masalan, inglizcha ko‘plik belgisi ikkita allomorfga ega: -s va -es (dog -> dogs / bus -> buses. O‘zgarish talaffuzda bo‘lgan allofonlar bilan adashtirmaslik kerak; masalan: /-s, -z/ (ko'rshapalaklar / buglar) yoki /-ɪz, -əz/, (avtobuslar).
Nolga bog‘langan morfema
Nol morfema - semantik ma'noga ega bo'lgan, lekin eshitish fonemalari bilan ifodalanmaydigan morfema turi. Ular ko'pincha jilolar ichida /Ø/ bilan ifodalanadi.²Odatda, bu turdagi morfemalarda ko'rinadigan o'zgarishlar bo'lmaydi. Masalan, qo‘y ham birlik, ham ko‘plik shaklidir. Demak, koʻzda tutilgan maʼno kelishik aniqlovchisidan (bu holda “baʼzi-” yoki “a-”) hosil boʻladi.
Kontent va funksiya
Mazmun morfemalari konkret ma’no yoki mazmunni ifodalaydi, vazifa morfemalari esa ko‘proq grammatik rol o‘ynaydi. Masalan, tez va sad morfemalarini mazmunli morfema deb hisoblash mumkin. Boshqa tomondan, -ed qo'shimchasi vazifa morfemasi hisoblanadi, chunki u o'tgan zamonni ko'rsatish grammatik vazifasini bajaradi.Ikkala toifa ham juda aniq va intuitiv bo'lib tuyulishi mumkin, ammo ular ortidagi g'oyani tushunish vaqti-vaqti bilan qiyinroq, chunki ular bir-biriga mos keladi. Koʻp maʼnoli holatlarga misol qilib, old qoʻshimcha va sizning aniqlovchisi misol boʻla oladi, ular aniq maʼnoga ega boʻlib koʻrinadi, lekin vazifa morfema hisoblanadi, chunki ularning vazifasi fikrlarni grammatik jihatdan bogʻlashdir. Morfema turkumini aniqlashning umumiy qoidasi:Mazmun morfemalariga ot, qo‘shimcha, sifat va fe’l bo‘lgan erkin morfemalar hamda bog‘langan ildiz va hosila affikslari bo‘lgan bog‘langan morfemalar kiradi.
Funktsiya morfemalari bosh gap, olmosh, aniqlovchi va bog‘lovchi bo‘lgan erkin morfemalar bo‘lishi mumkin. Ba'zan ular bog'langan morfemalar bo'lib, flektiv affikslardir
Boshqa xususiyatlar
Ildizlar faqat bitta morfemadan, o'zak esa bir nechta morfemadan iborat bo'lishi mumkin. Har qanday qo‘shimcha affikslar morfema hisoblanadi. Masalan, g‘alatilik so‘zida o‘zak, lekin o‘zak ikki morfemaga ega bo‘lgan.Bundan tashqari, ayrim juft affikslar bir xil fonologik shaklga ega, ammo ma’nolari har xil. Masalan, -er qo‘shimchasi hosila (masalan, sotuvchi ⇒ sotuvchi) yoki flektiv (masalan, kichik ⇒ kichikroq) bo‘lishi mumkin. Bunday morfemalarga omofon deyiladi.Ba'zi so'zlar bir nechta morfemadan tuzilgandek tuyulishi mumkin, ammo bunday emas. Shuning uchun morfemalarni aniqlashda nafaqat shakl, balki ma’noga ham e’tibor qaratish lozim. Masalan, aloqador so‘z ikki morfemadan, re- (prefiks). Bundan farqli ravishda, qayta nomlash so'zi ikkita morfemadan iborat; bu yerda re- morfema “ism” harakatining yana bajarilganligini bildiradi.Bundan tashqari, so'zning uzunligi bir nechta morfemalarga ega yoki yo'qligini aniqlamaydi. Madagaskar so'zi uzun va jinni, gaz va avtomobil kabi morfemalarga ega bo'lib tuyulishi mumkin, ammo unday emas. Aksincha, ba'zi qisqa so'zlar bir nechta morfemalarga ega (masalan, itlar = it + s).³
Morfologik belgilar:
Morfologik piktogrammalar - muayyan morfemaga tegishli tasvirlar, naqshlar yoki belgilar. Disleksiyasi bo'lgan bolalar uchun bu so'z yaratishning samarali usuli ekanligi ko'rsatilgan. Misol tariqasida “taklif etuvchi” so‘zi ko‘p qo‘llaniladigan “in-” va “-ing” morfemalaridan tuzilgan. "In-" ning morfologik belgisi piyola ichiga kiradigan o'q bo'lishi mumkin va "-ing" nimadir harakat

qilayotganini bildiruvchi oldinga qarab o'q bo'lishi mumkin (masalan, yugurish, baliq ovlash) Vizual yordam piktogrammalarini morfema o'qitish usullari bilan birlashtirish kontseptsiyasi 1980-yillarning o'rtalarida Nevill Braun tomonidan kashshof bo'lgan.

U 1981 yilda disleksiya bo'yicha Maple Xeyz maktabiga asos solgan va u erda keyinchalik o'g'li Daril Braun bilan birgalikda usulni takomillashtirgan. Maktab oʻquv dasturida oʻquv qoʻllanmasi sifatida morfologik piktogrammalardan foydalaniladi.
Morfologik tahlil
Yapon, xitoy va boshqa tillar uchun tabiiy tilni qayta ishlashda morfologik tahlil gapni morfemalar qatoriga ajratish jarayonidir. Morfologik tahlil nutqning bir qismini teglash bilan chambarchas bog'liq, ammo so'zlarni segmentatsiya qilish bu tillar uchun talab qilinadi, chunki so'z chegaralari bo'sh joylar bilan ko'rsatilmaydi. Morfologik tahlilning maqsadi tildagi (morfemalarning) o‘xshash shakllarni solishtirish yo‘li bilan minimal ma’no birliklarini aniqlashdan iborat: masalan, “U yuribdi” va “Ular yuribdi” kabi shakllarni ikkalasi bilan emas, bir-biri bilan solishtirish. "Siz o'qiyapsiz" kabi kamroq o'xshash narsa. Shakllarni samarali ravishda qismlarga ajratish va turli morfemalarni ajratish mumkin.