Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Geografiya bakalavriat” ta’lim yunalishi

 
 
 
 
 
 
I. Bob. Tabiiy geografiya fanining ob’ekti va predmetini o’rganishning 
ahamiyati 
 
1.1. Tabiiy geografiyaning geografiya fanlar tizimidagi o’rniga umumiy tavsif 
Geografiya (yun. geo... va ...grafik) — Erning geografik qobig`i, uning 
struktura va dinamikasi, alohida komponentlarini hududlar bo’yicha o’zaro ta’siri 
va taqsimlanishini o’rganadigan fanlar majmui.
Antik dunyo g`arb olimlari Er yuzasining manzarasini geografiya so’zi bilan 
ifodalaganlar. Geografiya terminini dastlab Eratosfen (mil. av. 276—194 y.larda 

---

yashagan) kiritgan. O’rta Osiyoda 9-10 asrlardan boshlab, geografiya so’zi 
ma’nosida «surati arz», «etti iqlim», «Kitob al-masolik valmamolik» 
(«Mamlakatlar va masofalar kitobi») iboralari qo’llanilgan. 19-asrda va 20-asr 
boshlarida o’zbek tilida geografiya arabcha talaffuz bilan «jug`rofiya» shaklida 
yozilgan. Keyinroq geografiya shakli rasmiy tus oldi. Hozirgi davrda geografiya 
o’rniga geografiya fanlari sistemasi iborasini qo’llash ilmiy jihatdan to’g`riroqdir. 
Rus olimi Ya. G. Mashbist geografiya fanlari tizimiga 88 ta ilmiy yo’nalish 
kirishini hisoblab chiqqan.
Geografiya fanlari tizimi - sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo’linadi:
a) tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy er 
bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o’z ichiga oladi), geomorfologiya, 
iqlimshunoslik, 
quruqlik 
gidrologiyasi, 
okeanologiya, 
glyastiologiya, 
geokriologiya, tuproklar geografiyasi va biogeografiya kiradi;
b) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy 
geografiya, xo’jalik tarmoqlari geografiyasi (sanoat geografiyasi, q. x. 
geografiyasi, transport geografiyasi va b.), aholi geografiyasi, siyosiy geografiya;
v) xaritagrafiya.
Undan tashqari geografiyaga mamlakatshunoslik, tibbiy geografiya, rekreastiya va harbiy 
geografiya ham kiradi.
Keyingi yillarda, koinotni o’rganish rivojlanishi bilan selenografiya (Oy geografiyasi), 
kosmos ershunosligi kabi sohalar ham vujudga keldi. Er sun’iy yo’ldoshlari va kosmik 
kemadan turib Er yuzasining suratini olish va xaritasini tuzish usullari ham yaratildi. 
Quyida geografiya fanlar tizimi (sistemasi) rus olimi B. N. Semevskiy tomonidan taklif 
etilgan (1-chizma). 

---

1-rasm. B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan sxema.
B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan mazkur sxema ham ko’pgina olimlar 
tomonidan munozaralarga sabab bo’lmoqda. Ularning fikricha geografiya fanlar 
tizimi 4 qavatli “bino”ga o’xshaydi. Uning birinchi qavati “nazariy geografiya yoki 
geografiya nazariyasi”dir. Ikkinchi qavat esa tarmoqlar geografiyasi – tabiiy 
geografiya, sostial-iqtisodiy geografiya va xaritografiya bilan band. Uchinchi 
qavatda bu tarmoqlar geografiyasi yanada kichik tarmoqlarga “parchalanadi”. 
To’rtinchi qavatni esa fan qirralarida vujudga kelgan fanlar tashkil etadi. 

---