Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti "ekologiya"kafedrasi

O’zbekiston  hududi  adir  mintaqasi    landshaflari  va  ularning  ekologik 

asoslari:O’zbekiston  territoriyasining  dengiz  satxidan  500  m.dan-1200  m.gacha  

bo’lgan  joylar  adir  mintaqasiga  kiradi.  Respublikamizning  barcha  tog’  etaglari, 

chunonchi,  Toshkent,  Farg’ona,  Andijon,  Namangan  viloyatlarining  ko’pgina 

qismi  Yangiyer,  Jizzax,  Qarshi  shaharlarining  atroflarida  Shahrisabz,  Denov, 

Nurota, G’allaorol , Bo’stonliq kabi tumanlarining asosiy qismini adir mintaqasiga 

kiritish  mumkin.  Adir  mintaqasining  eng  xarakterli  belgisi  relyefning  notekisligi 

bo’ztuproqdan iboratligi, o’simliklar qoplamining rang-barangligi bo’lib, umuman 

tog’  etaklaridagi  barcha  maydonlar  shu  mintaqaga  kiradi.  Adir-tog’  etaklaridagi 

tuprog’i  och  tipik  va  to’q  bo’z  tuproqdan  iborat.  Tashqi    tomondan  qaraganda 

qizg’ish  ko’rinadi.  Qo’lga  olib  ezilganda  mayin,  yumshoq,  qattiq  bosganda 

---

16 

 

yopishib qoladi. Cho’l mintaqasiga qaraganda tuproqning tarkibidagi gumus ancha 

yetarli. Ayrim hududlarda shag’al va qattiq toshlar ham aralashgan. Adir mintaqasi 

adir  iqlimi  hisoblanib,  cho’l  mintaqasiga  nisbatan  ancha  salqin.  O’rtacha  yillik 

harorati  12-30

0

  janubiy  rayonlarda  biroz  baland.  Yoz  oylarida  harorat  30-45

0 

ga 

ko’tariladi, yozda deyarli yomg’ir yog’maydi, tez-tez shamollar esib turadi. Cho’l 

zonasiga  yaqin  bo’lganidan  hatto  garmsel  esib  turadi.  Asosiy  yog’in  qish  va 

bahorda  yog’ib  qisman  kuzda  ham  tushishi  mumkin.  Yerda  qor  2-3  oygacha 

saqlanadi.  Izg’irin bo’ronli kunlar  bo’lib  turadi. Tog’ zonasiga  yaqin  bo’lganidan 

uning ta’siri katta. Bahor va kuz paytlari ham deyarli salqin. Yog’in miqdori cho’l 

zonasiga  nisbatan  ko’p  bo’ladi.  Pastki  adirlarda  500-550  mm  ga  etadi.  Shu 

sababdan  ham  havoning  nisbiy  namligi  ancha  baland.    Bu  zonada  sug’orilgan 

yerlar,  madaniy  ekinlar  maydoni  ham  keng.  Bunda  mikroiqlim  tevarak  atrofga 

ancha  ta’sir  ko’rsatadi.  Shu  sababli  adir  zonasi  o’simliklari  dunyosiga  boyligi 

hamda  dehqonchilik  va  chorvachilik  uchun  qulayligi  bilan  ajralib  turadi. 

O’zbekiston adirlari haqiqatdan ham o’simliklarga boy. Bu zona O’zbekistonning 

asosiy  lalmikor  yerlari  hisoblanadi.  Ko’pgina  yerlarda  g’alla,  arpa,  bug’doy 

ekiladi. Dehqonchilikda foydalanish  qiyin bo’lgan notekis  yerlar suv kam bo’lgan 

adirlar  chorvachilikda  keng  foydalaniladi.  Adir  mintaqasi  tuprog’i,  iqlim  rel’efi 

dengiz  sathidan  balandligi  va  o’simliklar  qoplamiga  qarab  ikkiga:  pastki  va 

yuqorigi adirlarga bo’linadi.