Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi «umumiy pedagogika»

IOGANN GERBART (1776-1841) o’zining «Tarbiya maqsadlaridan kelib chikqan 
umumiy 
pedagogika» 
(1806), 
«Psixologiya 
darsligi» 
(1816), 
«Psixologiyani 
pedagogikaga  tatbiq  qilish  to’g’risidagi  xatlar»  (1831),  «Pedagogikaga  doir  lektsiyalar 
ocherki» (1835) kabi kitoblarida psdagogikaga doir g’oyalarini keng bayon qilib berdi. 
Gerbart  o’z  asarlarida  tarbiyaning  maqsadi  yaxshi  fazilatli  kishini  tarkib 
toptirishdan  nborat,  deb  hisoblaydi.  Gerbart  shu  maqsadni  abadiy  va  o’zgarmas  deb 
hisoblab,  odamlarni  mavjud  munosabatlarga  moslasha  oladigan,  o’rnatilgan  huquq  va 
tartibotini hurmatlaydigan, unga itoat qiladigan kishilar qilib tarbiyalashni ko’zda tutdi. 
Pedagog o’zi tarbiyalayotgan shaxsning oldiga shunday maqsad qo’yishi lozimki, u 
ham  o’sib  katta  bo’lganidan  keyin  o’z  oldiga  shunday  maqsadlarni  qo’ya  bilsin.  Mana 
shu  bo’lajak  maqsadlar:  1)  ro’yobga  chiqishi  mumkin  bo’lgan  maqsadlar  va  2)  zarur 
maqsadlar deb ikkiga bo’linishi mumkin. 
Har  bir  shaxs  vaqti  kelib  muayyan  ixtisos  sohasida  o’z  oldiga  qo’yishi  mumkin 
bo’lgan maqsadlar ro’yobga chiqishi mumkin bo’lgan maqsadlardir. 
Zarur  maqsadlar  deb  shunday  maqsadlarga  aytiladiki,  bu  maqsadlar  odamga  o’z 
faoliyatining har qanday sohasida kerak bo’ladi. 
Tarbiya  ro’yobga  chiqishi  mumkin  bo’lgan  maqsadlarni  o’zi  oldiga  qo’ygach,  u 
shaxsda  xilma-xil,  har  tomonlama  idrok  qilish  qobiliyatini  o’stirishi,  qiziqish  doirasini 
kengaytirishi  va  to’laroq  qilishi  lozim,  mana  shuning  o’zi  ichki  erkinlik  g’oyasiga, 
takomillik  g’oyasiga  muvofiq  bo’lib  tushadi.  Zarur  maqsadlarga  kelganda  tarbiya 
bo’lajak arbobning axloqini xayrixohlik  g’oyasi, huquq va adolat  g’oyasi asosida tarkib 
toptirishga  yoki  Gerbartning  so’zi  bilan  aytganda,  bu  arbobda  barqaror  axloqiy  xarakter 
vujudga  keltirishga  majburdir.  Gerbart  tarbiyaning  mohiyati  shaxsning  ko’nglini 
tasavvurlar  bilan  boyitishdan  iborat  deb  hisoblab,  shaxsga  fazilatli  xulq  g’oyalarini  va 
sabablarini singdirishni va shu asosda unda axloqiy xarakter vujudga keltirishni istaydi. 
Gerbart  tarbiya  jarayonini  boshqarish,  o’qitish  va  axloqiy  tarbiya  berish,  deb  uch 
bo’lakka bo’ladi. Boshqarish o’z oldiga shaxsning kelajagini emas, balki hozirgi vaqtning 
o’zida,  ya’ni  tarbiya  jarayonining  o’zida  tartib  saqlab  turishni  vazifa  qilib  qo’yadi. 
Gerbart  «yovvoyi  sho’xlik»  yoshlarga  xos  bir  narsa  deb  hisoblab,  boshqarish  ana  shu 
«yovvoyi sho’xlik»ni yo’qotishni lozim deydi. Boshqarish tashqi tarbiyani saqlab turishi 
bilan  tarbiyalanish  uchun  shart-sharoit  vujudga  keltiradi.  Lekin  boshqarishning  o’zi 
tarbiyalamaydi, balki tarbiyalashning mutlaqo zarur shartidir, xolos, deydi. 
Gerbart  tarbiya  ishida  aqliy  ta’limga  katta  ahamiyat  berdi.  U  ta’limni  tarbiyaning 
eng  katta  va  asosiy  vositasi  deb  hisoblab,  pedagogikaga  tarbiyalovchi  ta’lim  terminini 
kiritdi. U ta’limsiz tarbiyani, tarbiyasiz ta’limni tan olmaydi. 
Gerbartning  fikricha,  ta’lim  qiziqishlarning  xilma-xilligiga  asoslanishi  lozim.  Bu 
qiziqishlarning  ba’zilari  tevarak-atrofdagi  voqelikni  bilishga,  ba’zilari  ijtimoiy  hayotni 
bilishga intiladi. 
Gerbart  turli  qiziqishlarni  oltita  mustaqil  turga  bo’ladi.  U  quyidagi  qiziqishlarni 
birinchi  guruh  qiziqishlar  qatoriga  kiritadi:  imperik  qiziqish  –  bu  qiziqish  bu  qanday 

---

192 
 
narsa,  degan  savolga  javob  beradi  va  kuzatishga  intilish  tug’diradi;  mushohadaviy 
qiziqish  –  bu  qiziqish,  nega  bu  shunday,  degan  savolga  javob  beradi  va  fikr  yuritishga 
yo’llaydi;  estetik  qiziqish  –  bu  hodisalarga  badiiy  baho  berishni  ta’minlaydi.  Ikkinchi, 
guruh  qiziqishlar  qatoriga:  yoqtiruvchi  qiziqish  –  bu  qiziqish  o’z  oila  a’zolariga  juda 
yaqin  tanish-bilishlariga  qaratilgan  qiziqish;  ijtimoiy  qiziqish  –  odamlarning  kengroq 
doirasini,  jamiyatni,  o’z  xalqini  va  butun  insoniyatni  bilishga  qaratilgan  qizisishdir. 
Gerbart  «xudoning  visoliga  etish»ga  qaratilgan  diniy  qiziqishni  ham  shu  guruhga 
kiritadi.  Uning  fikricha,  odamzod  o’z  tarixining  boshlang’ich  davrida  bolalarga  va 
o’spirinlarga  xos  narsalarga  va  faoliyat  turlariga  qiziqqan.  Shu  sababli  deydi  u,  – 
o’quvchi-talabalarga  qadimiy  xalqlar  tarixi  va  adabiyoti  doirasidan  olingan  va  tobora 
murakkablashib boradigan gumanitar bilimlar berish kerak. 
Gerbart qadimiy tillarga va matematikaga ham juda   yuksak baho berdi, shu bilan 
birga,  u  matematikani  asosan  tafakkurni  o’stirish  vositasi  deb,  «ruh  uchun  kuchli 
gimnastika» deb hisoblaydi. 
Gerbart  ta’lim  bosqichlari  nazariyasini  ishlab  chiqdi,  bu  nazariya  hamma 
mamlakatlarning pedagoglari orasida keng tarqaldi. U ta’limni shaxsning psixik faoliyati 
qonunlariga  muvofiqlashtirishga  urinib  ko’rdi,  bu  qonunlarni  appertseptiv  jarayon 
faoliyatining mexanizmi deb tushundi. 
Gerbartning  fikricha,  ta’lim  jarayoni,  albatta,  o’rganilayotgan  materialga  chuqur 
kirish  (chuqurlashish)  va  ta’lim  oluvchining  o’ziga  chuqur  berilishi  (anglashi)  orqali 
o’tadi. O’z navbatida bu  – chuqurlashish  va anglash,  ko’ngil osoyishta bo’lgan holatda, 
yoki ko’ngil harakatda bo’lgan holatda amalga oshirilishi mumkin. 
Ta’limning to’rt bosqichi mana shundan kelib chiqadi, bu bosqichlarga Gerbart: 1) 
ravshanlik, 2) assotsiatsiya, 3) tizim, 4) metod deb nom berdi. 
Birinchi  bosqich  ravshanlik  bo’lib,  u  osoyishtalik  holatidagi  chuqurlashishdir. 
O’rganilayotgan material shu material bilan bog’liq bo’lgan narsalarning hammasidan 
ajratib olinadi va chuqur ravishda ko’zdan kechiriladi. 
Ikkinchi  bosqich  assotsiatsiya  bosqichi  bo’lib,  bu  harakat  holatidagi 
chuqurlashishdir.  Bunda  yangi  material  ta’lim  oluvchida  mavjud  bo’lgan  narslarda, 
kitoblar  o’qiganda  hosil  qilingan,  turmushdan  va  shu  kabilardan  olingan  tasavvurlar 
bilan bog’lanadi. 
Uchinchi  bosqich  tizim  bosqichi  bo’lib,  bu  osoyishta  holatdagi  anglashdir.  Bunda 
o’quvchi-talabalar  o’qituvchi  rahbarligida  esa  tasavvurlar  bilan  bog’langan  yangi 
bilimlar asosida xulosalar, ta’riflar, qonunlar qidiradilar. 
To’rtinchi bosqich metod bosqichi bo’lib, bu harakat holatidagi anglashdir, olingan 
bilimlar bunda yangi faktlar, xodisalar va voqealarga tatbiq qilinadi. Uning fikricha, bu 
bosqichlar ta’limning borishidagi izchillikni belgilab beradi.