Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi «umumiy pedagogika»

Andin hunar ko’tardilar barcha eli,  

---

89 
 
Ba’zilarga o’rin berdi sog’u so’li.  
Birga bo’ldi, qomu birlan o’zi yo’li,  
Alplar, beklar ko’rgan bormi Qozon, kabi? 
Abulg’oziy  shoshma-shoshar,  hovliqma,  yolg’onchiligi  tufayli  o’limga  duchor 
bo’lgan bir shaxsni qismati to’g’risida fikr yuritib, bunday ikkiyuzlamachi, yolg’onchi 
kishi tegishli jazoga loyiqdir, deydi: 
“...Ul  kishi  Qoonga  kelib  ayttikim:  “Bu  kecha  tush  ko’rdim,  Chingizxon  menga 
aytdikim borib Ugadayga  aytgil  —  musulmonlarni  o’ltursun”.  —  Qoonayttikim:  “Bu 
so’zni  senga  Chingizxonni  o’zi  aytdimi  yo  tilmoch  ayttimi?—”Qoon  o’zi  aytti”.  Andin 
so’ng Qoon“Sen mo’g’ul tilin bilurmisan? tedi. Ul kishi bilmayman tedi.  Qoon aytti: 
“Bu kishini o’ldurung” tedi, aning uchunkim, bu so’zni yolg’on aytaturur. Chingizxon 
mo’g’ul tilidan o’zga tilni bilmas – tedi”. 
Demak,  Abulg’oziy  fikricha,  odamlar  orasidagi  yaxshi-yomonlarni  ajrata  bilmoq 
kerak,  buning  uchun  ularni  har  jihatdan  o’rganib  olmoq  lozim.  Chunki  odamlar  fe’l-
atvorini o’rganish, ularning eng yaxshi xulq-atvorini qabul qilish orqali kishi o’z xulqini 
mukammallashtiradi.  Shy   bilan  birga,  kishilarning—deydi  olim,—  ahvolidan 
foydalan, ammo odamlar sening yomon axloqlaringni ko’rib ibratlanadigan bo’lmasin. 
Abulg’oziy  bu  bilan  “munosib  odamlarni”  yomonlikdan,  yomon  xulqlardan,  fisqu-
fujurlardan  va  ortiqcha  maishatlardan  saqlanishga  da’vat  etadi  va  ulardan  uzoqyurish 
kerakligini  ko’rsatadi.  Noqobil  kishilarning  tashqi  tomonlariga,  amaliga  va  yaramas 
xatti-harakatlariga  qarab  emas,  balki  xushaxloq  kishilarning  ma’naviy  fazilatlariga 
qarab ibrat olish lozimligini uqtirib: “O’rduxon podsho bo’lib bir necha yillar aroq va 
qimiz ichib, Xitoy kimxobini nichib, suluvlarni quchib, otasi keynidan ketdi”,— deydi u. 
Hayotiy  kuzatishlar,  turli  kishilar  bilan  bo’lgan  to’qnashuv,  munosabat  va 
muomalalar Abulg’oziyda ana shunday ta’limiy-axloqiy qarashlarning shakllanishiga 
zamin  bo’lganligi  shubhasizdir.  Bu  o’rinda  shuni  ham aytish  kerakki,  Abulg’oziy 
ilg’or  fikrli  donishmand  va  murabbiy  sifatida  axloq-odob  masalalariga  taalluqli 
ibratomuz fikr-mulohazalarini ifodalashda o’zbek  xalq pedagogikasini oltin xazinasi 
hisoblangan  xalq  og’zaki  ijodidan  ham  unumli  bahramand  bo’ldi. U  ma’rifiy-didaktik 
g’oyalarni tashuvchi xalq  maqollari, matallari, rivoyat  va afsonalar orqali  mo’g’ul va 
turkiy  qavmlarning,  el-elatlarning  turmush  tarzini,  ta’lim-tarbiya  an’analarini,  ayrim 
tarixiy  shaxslarning  yaxshi  va  yomon  xulqlarini  hayotiy  faktlar  va  ishonchli  dalillar 
bilan  tasvirlaydi.  Masalan,  “Yaxshilar  aytib  turur,  o’n  darvish  bir  palos  ichig’a 
sig’ar,  ikki  podshoh  er  yuziga  sig’mas”  maqolida  nodonlik  va  kaltabinlik  qoralanadi. 
Kishi saltanatni boshqarishda hushyorlikka va tadbirkorlikka da’vat etiladi. 
Xalqimiz  orasida  mashhur  bo’lgan  “Birlashgan  o’zar,  birlashmagan  to’zar” 
maqolini Abulg’oziy Chingizxon tilidan o’z o’g’illariga qilgan ibratomuz nasihatlariga 
quyidagicha  ixcham  tarzda  singdirib  yuborgan:  “...  to’rt  o’g’liga  ellarni  bo’lub,  bir 
erda  o’lturtub  ayttikim:  “Bir-biringiz  birlan  ittifoq  bo’ling  va  muxolifat  qilmang,—tedi. 
Taqi sadoqidin bir o’q chiqarib sindirdi. Taqi bir necha o’qni birga qo’yub ayttikim: “muni 
sindira  bilur  kishi  bormu?  Hech  kishi  sindira  bilmadi.  Chingizxon  o’g’lonlariga  boqib 
ayttikim: “bu o’qlar sizlarga o’xshash. Agar barchangiz birikib, biringizni podshoh kilib, 
aning tilidin chiqmasangiz, hech kishi sizlarni sindira bilmas. Agar ittifoq qilmay muxo-