Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti ijtimoiy va gumanitar fanlar fakulteti

1.1 Inson, uning sha'ni va qadr-qimmati
1
Inson tarixning yaratuvchisi sifatida 
tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta’minlaydi. U o’z bilimi, tajribasi va yutuqlarini 
kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va 
takomillashtiradi. Inson o’z aqli tufayli butun koinot, tabiat taraqqiyotida buyuk 
yaratuvchi kuch sifatida namoyon bo’ladi, o’z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. 
Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning takomillashuvi va kishilarning har 
tomonlama kamol topishi uchun manba bo’lib xizmat qiladi. Tabiat va jamiyatdagi 
o’rni va ahamiyati, yaratuvchilik mohiyati, oliy mavjudot ekani, vorislikning 
davomiyligini ta’minlashi barcha ijobiy va foydali yutuqlarni saqlashi va targ’ib 
etishi kabi xususiyati va qobiliyati tufayli inson muqaddas va tabarruk qadriyat 
hisoblanadi.
Antropologiya insondagi insoniylikning namoyon bo’lishi va rivojlanishini ruh bilan 
bog’laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga xos bo’lgan biror-bir xususiyatga alohida 
urg’u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. 
Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga ko’proq e’tibor bergan va uni ezgulikni 
yovuzlikdan farqlovchi mavjudot sifatida ta’riflagan. Vladimir Solovev insonning 
boshqa mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlarga sig’inish kabi 
xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o’zining tuban mayllari va 
gunohlaridan uyalish qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tirik jonga 
achinish va muqaddas kuchlarga sig’inish insongagina xos. Inson tabiati — g’oyat 
murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u — hayvon 
ham, farishta ham emas. Insoniy ruh va ma’naviyat uni boshqa mavjudotlardan 
yuqori darajaga ko’taradi.
Insonni o’rganadigan fan — antropologiya deb yuritiladi.
1
 
https://uz.wikipedia.org/wiki/Inson_huquqlari
 

---

7 
Antropologiya inson mohiyatini, uning tabiat va jamiyatdagi o’rnini, o’ziga xos 
xususiyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Antropologiyada inson mohiyatini 
to’laroq ochish uchun «men», «ong», «shaxs», «ruh» tushunchalari qo’llanadi. 
«Men» — insonning o’zligini tashqi olamdan, real borliqdan farqlashidir. «Men» 
ong tufayligina o’zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga begona 
voqelik bo’lib tuyuladi. Shaxs insonning mustaqilligini ifoda etadi. Inson o’z hayoti 
davomida tana va ruh ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirish 
inson borlig’ining birlamchi sharti hisoblanadi. Biroq hayotning ma’nosi faqat 
moddiy ne’matlardan bahramand bo’lish, tanparastlik, lazzatlanish, boylikka ruju 
qo’yishdan iborat emas. Inson ruhi ham o’ziga xos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois 
unda ma’rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat, vijdon, 
olihimmatlik, vatanparvarlik kabi ma’naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak 
ma’naviyat insonni ruhan poklaydi, iymon-e’tiqodini mustahkamlaydi. 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar insonni ma’naviy-ruhiy jihatdan 
kamol toptirishga qaratilgandir. Insonning ma’naviy ehtiyojlarini uning tabiiy-
moddiy manfaatlaridan ajratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifatida qarash ham 
biryoqlamalikka olib kelishi, etilgan ijtimoiy muammolar mohiyatini to’g’ri 
tushunishga xalaqit berishi mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g’oya 
va milliy mafkura insonga biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik 
va ma’naviylikni uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning 
farovon, boy — badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo’lishini inkor 
etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bo’lishga 
rag’batlantiradi. Yuksak ma’naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qondirishga, 
ijtimoiy adolat o’rnatib, saxiy va olihimmat bo’lishga undaydi. Antropologiya 
insonning ma’naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatini bilish 
mumkin, degan g’oyani ilgari suradi. Islom Karimov ta’rifiga ko’ra, ma’naviyat 
(ruh) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e’tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka 

---

8 
undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma’naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat 
mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari etuk shaxslar timsolida o’z aksini topadi. 
Insonga xos bo’lgan barcha xususiyatlar shaxs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan 
o’rnida, uning o’z moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishida, muayyan 
mafkurani amalga oshirishida yaqqol ko’rinadi. Baxsning shakllanishi va 
rivojlanishida tarixiy shart-sharoit, ayniqsa, g’oya va mafkura muhim o’rin tutadi. 
Bozor munosabatlariga o’tish davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi 
barkamol insonni voyaga etkazishni taqozo etdi. Unga xos fazilat va sifatlar 
Prezident Islom Karimov asarlarida asoslab berilgan. Bozor iqtisodiyoti inson 
ehtiyojlarini to’laroq qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada 
kuchaytirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir: - mehnatni 
tashkil etish usul va shakllarining o’zgarganligi; - mehnatga yangicha munosabatni 
rag’batlantirishga yordam beruvchi omillar; - o’z qobiliyati, qiziqishlariga mos 
bo’lgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi; - shaxs tadbirkorligi 
va ishbilarmonligining qo’llab-quvvatlanishi; - turli mulk shakllarining vujudga 
kelganligi;
- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;
- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarining yaratilganligi;
- demokratik qadriyatlar rivoji;
- ma’naviy meros va madaniyat yutuqlaridan erkin foydalanish imkoniyatining 
yaratilganligi kabilardir.
Ular shaxsning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishda, uning komil inson 
sifatida rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga 
oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning ezgu maqsadlari ro’yobga 
chiqishini ta’minlashga, uning barkamol sifatlar kasb etishiga qaratilgandir. Shaxs 

---

9 
islohot natijalaridan bahramand bo’luvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik 
bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangilanish jarayonida o’zgaradi, 
yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e’zozlanadi
2
. Insonning jamiyatidagi o’rni, qadr-
qimmati borasida milliy istiqlol o’z oldiga quydagilarni maqsad va vazifa qilib 
qo’yadi: - insonning qadr-qimmatini joyiga qo’yish; - inson uchun baxtli hayot 
sharoitlarini yaratish; - insonning o’zligini anglashi, ijtimoiy burch va vazifalarini 
ado etishi, sog’lom avlodlar uzluksizligini ta’minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi 
xotiralar qoldirishi va iymon-e’tiqodi butun bo’lishi uchun qulay sharoitlar yaratish. 
Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit beradigan nuqsonlar ham inson 
tabiati bilan bog’liqdir. Hozirga qadar inson to’g’risidagi falsafiy ta’limot va 
qarashlarda, asosan, uning ijobiy xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko’proq e’tibor 
berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig’ining salbiy jihatlari ham tahlil qilina 
boshlandi. Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq o’rganish va undagi salbiy 
mayllarni bartaraf etishga yordam beradigan falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga 
keldi. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlariga zid 
ravishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me’yorlarni poymol etib, ko’proq 
g’arazli maqsadlarini amalga oshirishga va turli ixtiloflarni keltirib chiqarishga 
harakat qiladi. Shunday niyatlar yo’lida hatto jinoiy guruhlarga birlashadilar, 
jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan davlat dasturlarini amalga 
oshirishga to’sqinlik qiladilar. Shuningdek, ular milliy totuvlik, tinchlik va 
barqarorlikka raxna soladi, ma’naviy-axloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy 
adolatga bo’lgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni voyaga etkazishga 
qarshilik ko’rsatadi.
2
 
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 

---

10