Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Taqirlar ham cho’l zonasining o’ziga xos tabiiy hosilalaridan biridir. Taqirlar o’simlik o’smaydigan, yuzasi turli yo’nalishdagi tartibsiz yoriqlar bilan parchalangan berch qatqaloqli suvsiz gil tekisliklardir. Taqirlar Amudaryo, Qashqadaryo, Zarafshon etaklaridagi, qumliklar orasidagi qadimgi allyuval tekisliklarda, mayin gilli pastliklarda, delyuviy bilan qoplangan pastlik erlarda katta maydonlarni egallab yotadi. I.P.Gerasimova taqirlarni er yuzasini davriy ravishda suv bosishi oqibatida goh sho’rlanib, goh sho’ri yuvilib turishi tufayli paydo bo’lgan zonal tuproq deb hisoblaydi.

Taqirlar uchun xos morfologik belgilar: yuza qismida qalinligi 2-3 sm bo’lgan berch, tartibsiz ko’rinishda yorilib-yorilib ketgan qatqaloq qatlamining mavjudligi, uning ostida och qo’ng`ir tusli, birmuncha yumshoq, g`ovakroq mayda tangachasimon strukturali 8-13 sm qalinlikdagi qatlam va bu qatlam ostida qo’ng`ir tusli zichlashgan hamda vertikal yoriqchalari bo’lgan tuzli qatlamlarning borligi.

Taqirlar og`ir mexanik tarkibli, umumiy chirindi miqdori 0,4-0,7 % gacha, tarkibida azot va fosfor kam bo’ladi, qatqaloq qobiqda ko’pincha tuz bo’lmaydi. Taqirlar strukturasiz va juda zich bo’lganidan suvni yomon o’tkazadi. Taqirlar berch, chirindi va ozuqa moddalari kam, sho’rlangan va sho’rtoblangan bo’lganligidan ularni dexqonchilikda o’zlashtirish ancha qiyin.

O’zbekistonning cho’l zonasida sizot suvlari yuzada joylashgan erlarda gidromorf tuproqlar vujudga kelgan. Ular asosan o’tloq, botqoq, o’tloq-botqoq tuproqlar va sho’rxoklardan iborat. Bu tuproqlar daryo vodiylarida va deltalarida katta maydonlarni egallaydi. Tog` etagidagi qiyaliklarda va ayrim daryo yoyilmalarida kam minerallashgan, karbonatlarga boy sizot suvlari taqsirida zax o’tloq tuproqlar hosil bo’lgan.

O’tloqi tuproqlar uchun chirindi miqdorining ozligi, o’ta karbonatligi hamda kuchsiz ishqoriy ekanligi, donadorligi, turli darajada sho’rlanganligi xosdir. Tuproqda chirindi qatlamining chuqurligi 40 sm ga etadi, chirindi miqdori 1-2 % dan 4 % gacha boradi. O’tloqi tuproqlardan qishloq xo’jaligida yaxshi foydalaniladi.

Botqoq tuproqlar O’zbekistonning cho’l zonasida kam tarqalgan, chunki ularning hosil bo’lishi va rivojlanishi uchun sharoit qulay emas, o’ta zax erlar kam. Bunday tuproqlar respublikamizda daryolarning hozirgi zamon deltalarida, qayirlarida, ko’l bo’ylarida uchraydi. Botqoq tuproqlarning yuqori qatlamlari och ko’kimtir, kulrang bo’ladi va unda chala chirigan o’simlik qoldiqlari mavjud. Bu tuproqlar tarqalgan erlarni tez-tez suv bosib turganligidan va murakkab meliorastiya talab qilganligidan dehqonchilikda juda kam foydalaniladi.