|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
«O’zbekiston tabiiy geografiyasi»
fani bo’yicha
ma’ruza matni
MA’RUZA №1
O’zbekiston tabiiy geografiyasiga kirish. Hududiy tabiiy geografiyaning ob’ekti va predmeti. O’zbekiston tabiatini geografik o’rganish tarixi.
O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYaSIGA KIRISh.
REGIONAL TABIIY GEOGRAFIYaNING OB’EKTI
VA PREDMETI
Geografik fanlarning asosiy guruhlaridan biri bo’lgan tabiiy geografik fanlarning asosiy tarmoqlaridan biri bu regional tabiiy geografiyadir. U tabiiy hududiy komplekslar (geokomplekslar, landshaftlar) haqidagi fan. Regional tabiiy geografiya geografik qobiqning turli katta-kichiklikdagi hududiy komplekslarini, ularning tarkibi, tuzilishi va rivojlanishiga oid o’ziga xos xususiyatlarini, tabiiy sharoit va resurslarining regional xususiyatlari hamda ulardan oqilona foydalanish yo’llarini o’rganadi.
Regional tabiiy geografiya ikki yo’nalishda- tabiiy geografik mamlakatshunoslik va regional landshaftshunoslik yo’nalishlarida tadqiqot olib boradi.
Tabiiy geografiyaning ham ob’ekti, ham predmeti vazifasini o’tovchi geografik qobiq eng katta va eng murakkab tabiiy geografik kompleks bo’lishi bilan bir qatorda ko’p va turli taksonomik qiymatga ega bo’lgan tabiiy geografik komplekslarga bo’linadi. Bular suvlik va quruqlik, materik-mintaqa-o’lka-zona-provinstiya–kichik provinstiya–okrug-rayon ko’rinishlaridir. Ularning hammasi regionallik xususiyatiga ega bo’lgan tabiiy geografik kompleks sifatida regional tabiiy geografiyaning o’rganish ob’ekti hisoblanadi, regional ko’lamdagi katta va murakkab tabiiy geografik komplekslar esa bu fanning tadqiqot predmetidir.
Regional tabiiy geografik tadqiqotlar faqat bironta tabiiy geografik kompleks hududida olib borilibgina qolmay, balki maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda bironta davlat chegarasida ham, bironta tabiiy hudud – tog` tizmasi yoki daryo havzasi doirasida ham olib borilishi mumkin. Bu hollarda ham regional tabiiy geografiyaning o’rganish predmeti regional ko’lamdagi tabiiy geografik komplekslar bo’lib qolaveradi.
Hozirgi kunda xalq xo’jaligini rivojlantirish, shahar, transport, qurilish, suv inshootlari bunyod etish, yangi yerlarni o’zlashtirish va boshqa xalq xo’jaligi ishlarini chuqur geografik va geoekologik tadqiqotlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Shuning uchun O’zbekiston geograflari, shu jumladan tabiiy geograflarining ham ilmiy-tadqiqot ishlari xalq xo’jaligi taraqqiyoti jarayonida vujudga keladigan muammolarni hal qilish hamda atrof-muhitni va yirik hududiy ishlab chiqarish majmualarini sifat jihatdan o’zgartirishning ilmiy asoslarini yaratishga qaratilgandir.
Bu vazifalarni amalga oshirish O’zbekiston hududi tabiiy sharoitini chuqur bilishni taqazo qiladi. Shuning uchun geograf mutaxassislar tayyorlashda beriladigan geografik bilimlar tizimining eng muhim o’quv fanlaridan biri-bu O’zbekiston tabiiy geografiyasidir. Bu o’quv kursi mukammal o’rganilishi zarur. Bu o’quv fani Vatanimiz O’zbekistonning tabiat komponentlari, tabiiy komplekslari, ularning holati, bir-biriga bog`liqligi, tabiiy boyliklari, ulardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish haqida bilim berish bilan birga respublikamiz tabiatidagi tafovutlarni tushunib olishga va amaliy faoliyatda ularni nazarda tutishga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritganidan keyin bu kurs Vatan tabiiy geografiyasiga aylandi va Vatan tushunchasining o’zi endilikda yangicha mazmun va mohiyatga ega bo’ldi. Bu kurs universitetlarda o’qitiladigan barcha regional kurslar orasida tabiiy Vatanshunoslik kursi sifatida ustivor o’rin tutadi.
Kursning maqsad va vazifalari, xususan uning mazmun va mohiyati tor ta’limiy doiradan chiqib, katta ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy ahamiyat kasb etdi. Ushbu kurs ma’lumotlari Vatanimiz-O’zbekistonning o’ziga xos sahovatli tabiati, xilma-xil va boy tabiiy sharoiti hamda resurslari tavsifi misolida talabalarimizning vatanparvarlik, o’z diyoriga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalaydi.
Ushbu kursda asosiy e’tibor faqat tabiiy komponentlar tavsifiga qaratilmay, unda tabiat kompleksi tavsifi ham mumkin qadar keng yoritilib berildi, hozirgi zamon tabiiy geografiyasi va landshaftshunosligining talablaridan kelib chiqib, respublikamiz hududi tabiiy komplekslari ko’p funkstiyali ekanligi va ularning xususiyatlari ochib beriladi. Kursda O’zbekistonda tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslari ham munosib o’rin oladi, ayrim tashkiliy muammolari ham ko’rib chiqiladi.
Binobarin, O’zbekiston tabiiy geografiyasi kursining maqsadi talabalarda O’zbekistonning kompleks tabiiy geografiyasi bo’yicha bilimlar asosini landshaftlarning strukturasi, o’z funkstiyasini bajarishi va rivojlanishining qonuniyatlari tavsifi bilan birgalikda shakllantirishdir. Kursning vazifasi esa quyidagilar:
- Regional tabiiy geografiya va landshaftshunoslikning ob’ekti, predmeti haqida tushuncha berish;
- O’zbekistonning tabiatini geografik o’rganish tarixi bosqichlariga tavsif berish;
- O’zbekiston tabiatini shakillantiruvchi eng muhim omillar mazmuni va o’rnini ochib berish;
-Landshaftning o’zaro bog`liqligi va aloqadorligi, O’zbekiston tabiatining zonal va vertikal tuzilishini tushunishga o’rgatish;
-Respublikamiz tabiiy sharoiti va boyliklaridan xalq xo’jaligini rivojlantirish va aholi sog`ligini saqlash maqsadlarida foydalanish imkoniyatlari va muammolari haqida fikr yuritishga o’rgatish.
O’ZBEKISTON TABIATINING GEOGRAFIK O’RGANILIShI TARIXI
O’zbekiston geografiyasining o’rganilishi tarixini bilmay turib, respublika geografiyasining asosiy mazmunini, konstruktiv amaliy geografiyaning O’zbekistonga oid muhim regional muammolarini va kelgusida hal qilinishi lozim bo’lgan dolzarb masalalarni tushunib olish qiyin.
O’zbekiston mustaqil rivojlanish yo’liga o’tib olganligi mustabid sho’rolar davrida respublikamizda geografiyaning taraqqiyoti tarixini o’rganishda an’anaviy tus olgan, biroq endilikda davr taqazosi bilan eskirib qolgan ko’plab ilmiy tasavvur, g`oya, nazariya va yondashuvlarni jadallik bilan qayta ko’rib chiqishni taqazo etadi. Eng muhimi shuki, geografiya fani tarixini yoritishdagi sobiq «Yevrosentrik» yondashuvga barham berib, turli davlatlarda ijod etgan O’zbekistonlik va umuman Sharq sayyoh olimlarining geografik merosini atroflicha hamda chuqur o’rganish, ularni ob’ektiv baholash lozim. Buni biz O’zbekiston hududining iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy dunyosi tarixi asosida quyidagi bosqichlarga bo’lib o’rganamiz.
Qadimgi dunyo geografiyasida O’zbekiston hududining o’rganilganligi holati.
O’zbekiston hududi tabiati haqidagi geografik tasavvurlarning o’rta asrlarda rivojlanishi.
O’zbekiston hududi tabiati haqidagi geografik tasavvurlarning XVIII asrda va XIX asrning birinchi yarmida rivojlanishi.
Geografik tasavvurlarning O’zbekiston hududida mustamlaka davrida rivojlanishi.
O’zbekistonda geografik tasavvurlarning sho’rolar davrida rivojlanishi.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda geografiyaning taraqqiyoti.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
