Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

O’zbekistonda va qo’shni chegaradosh hududlarda joylashgan suv omborlari

(Hikmatov F.,Aytboyev D., 2002).

T r	Suv ombori	Daryo havzasi	Foydala nishga topshirilgan yili	Suv sig`imi, 10^6m^3	Suv yuzasi maydoni, km^2
1	Tuyamo’yin	Amudaryo	1979	7300	790
2	Janubiy Surxon	Surxondaryo	1964	800,0	64,6
3	Degrez	Surxondaryo	1958	12,8	2,3
4	Uchqizil	Surxondaryo	1960	160,0	10,0
5	Chimqo’rg`on	Qashqadaryo	1964	440,0	45,1
6	Qamashi	Qashqadaryo	1946	25,0	3,4
7	Pachkamar	G`uzordaryo	1967	243,0	12,4
8	Hisorak	G`uzordaryo	1985	170,0	4,1
9	Talimarjon	Amudaryo	1977	1530,0	77,4
10	Kattaqo’rg`on	Zarafshon	1952	845,0	84,5
11	Quyimozor	Zarafshon	1957	306,0	16,3
12	To’dako’l	Zarafshon	1983	875,0	225,0
13	Sho’rko’l	Zarafshon	1983	170,0	17,0
14	Qayroq qum	Sirdaryo	1959	4200,0	513,0
15	Chordara	Sirdaryo	1967	5700,0	783,0
16	Uchqo’rg`on	Norin	1961	54,0	3,7
17	Andijon	Qoradaryo	1970	1750,0	60,0
18	Karkidon	Quvasoy	1964	218,0	9,5
19	Kosonsoy	Kosonsoy	1954	160,0	7,6
20	Ohangaron	Ohangaron	1974	339,0	8,1
21	Tuyabo’g`iz	Ohangaron	1966	204,0	20,7
22	Chorbog`	Chirchiq	1978	2000	40,3
23	Xo’jakent	Chirchiq	1977	30,0	2,5
24	G`azalkent	Chirchiq	1988	20,0	1,7
25	Jizzax	Sangzor	1962	73,5	12,5

6-jadval

Orol dengizi suv sathi, suv yuzasi maydoni, suv sig`imi va sho’rligining 1960 yildan keyingi o’zgarishi

Yillar	Suv sathi mutlaq balandligi, m	Maydoni, 10^3km ^2	Suv sig`imi, km^3	Sho’rligi, % 0
1960	53,4	66,03	1062	12,2
1970	51,50	61,20	975	14,9
1976	48,27	55,70	730	-
1980	46,30	52,1	675	22,1
1990	37,80	34,8	328	33,2
1991	37,70	35,10	302	-
1994	36,60	32,50	250	40,5
1997	36,60	32,50	250	50
2000	32,60	22,50	160	63,9
2001	32,11	21,10	142	65,1

7-jadval

Orol dengizining turli davrlardagi suv balansi (km ³ /yil)

Hisob davri (yillar)	KIRIM		Sarf	Farq
	Amudaryo va Sirdaryodan quyilgan suv	Yog`in suvi	bug`lanish
1911-1960	56,00	9,10	66,10	-1,00
1961-1970	43,30	8,0	65,40	-14,10
1971-1980	16,70	6,30	55,20	-32,20
1981-1990	3,90	6,20	43,70	-33,60
1991-1994	21,0	4,60	33,60	-8,00
1996-2000	13,66	4,27	22,7	-4,77

Yer osti suvlari. O’zbekiston hududi yer osti suvlarining yetarli zahirasiga ega. Respublikamizda ularning aniqlangan zahirasi sekundiga 1001 m³ ni yoki 1 yilda 31,5 mlrd m³ ni tashkil etadi. Ularning kimyoviy tarkibi va sho’rlanganlik darajasi har xil. Respublikada chuchuk va bir oz sho’rlangan yer osti suvlarining foydalanish mumkin bo’lgan zahirasi sutkasiga 50,6 mln.m³ bo’lib, uning 80 % i, ya’ni 40 mln. m³ i tog` oldi, tog`li yerlarga to’g`ri keladi. Uning yarmi chuchuk yer osti suvlaridir. (8-jadval).

Gidrogeologlar O’zbekiston hududini tabiiy sharoitidan kelib chiqib, 2 ta- tog` oldi, tog` va tekislik gidrogeologik o’lkaga bo’ladilar. Har bir o’lka o’ziga xos yer osti suvlari va to’yinish manbalariga ega.

Respublikaning tog` oldi, tog`li hududi baland tog` tizmalari, past tog`lar, tog`lar oralig`idagi va tog` oldi botiqlaridan iborat. Bularning har birida yer osti suvlarining rejimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Tog`larda yer yoriqlarida paydo bo’lgan yer osti suvi havzalari vujudga kelgan bo’lsa, tog` oralig`i botiqlarida artezian havzalardan iborat.

Tog`li hududlarda quyidagi 9 ta gidrologik rayon ajratilgan. Bular Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston, Hisor-Zarafshon, Markaziy Qizilqum yer yorig`i suvlari havzasi, Hisorning janubi-g`arbiy qismidagi tog` artezian havzasi, Farg`ona artezian havzasi, Toshkent va Zarafshon artezian havzalari, Surxondaryo artezian havzasi. Tog` oldi va tog`li hududlar tabiiy yer osti suvlari zahirasining umumiy miqdori 650 m³ sekundni tashkil etadi.

Tog` mintaqasida yer osti suvlari yog`in-sochin, yomg`ir, qor muz suvlarining shimilishidan hosil bo’ladi. Suvning shimilish tezligi va miqdori tog` jinslarining litologik tarkibiga, yog`in-sochin miqdoriga bog`liq. O’zbekistonda er osti suvlarining vujudga kelishiga eng qulay sharoit mutlaq balandligi 1500 dan 3000-3500 metrgacha bo’lgan tog`larga to’g`ri keladi, chunki bu balandlikdagi yerlarga yog`in-sochin eng ko’p tushadi. Shuning uchun bu hududlarda yer osti suvining eng ko’p oqim moduli kuzatiladi. Oqim moduli karbonatli jinslarda 1 km<sup>2</sup> maydonda 12 l/sek.ni, cho’kindi-magmatik jinslar kompleksida 8-9 l/sek.ni, metamorfiklashgan qumtosh-slanestlarda 3-5 l/sek ni, mezozoy va qaynozoyning terrigen jinslarida 1-3 l/sek. ni tashkil etadi. Mutlaq balandligi 1500 metrgacha bo’lgan joylarda yog`in-sochinning kamayishi va bug`lanishning kuchayishi natijasida oqim moduli keskin kamayib, 0,10 l/sekG`² dan 1-3 l/sek/km² gacha miqdorni tashkil etadi. O’zbekistonning tog`laridagi yer osti suvlarining zahirasi 105 m<sup>3</sup>G`sek bo’lib, uning 31,4 % i Toshkent atrofi rayoniga, 23,8 % i Surxondaryo, 13,5 % i Qashqadaryo, 11,6 % i Zarafshon vodiylariga, 6,7 % i Nurota-Turkiston, 5,25 % i Mirzacho’l, 5,9 % i Farg`ona va 2 % ga yaqini Markaziy Qizilqum gidrogeologik rayonlarga to’g`ri keladi. Yoriq-karst va tog` daryolari o’zanlari ostida shakllangan yer osti suvlaridan xalq xo’jaligida foydalanish mumkin, lekin ulardan ko’p foydalanish tog` oldi, tog` oralig`i hududlarga, tekislikka oqib tushadigan yer usti va yer osti suvlarining miqdoriga salbiy ta’sir etishi mumkin.

8-jadval

O’zbekistonning chuchuk va salgina sho’r yer osti suvlari zahirasi va ulardan foydalanish

(mln m³ G` sut) (O’zbekiston geologiyasi va foydali qazilmalari. T. 1999)

T R	Gidrogeologik regionlarning nomi	Foydalanish mumkin bo’lgan (hisoblangan) zahira		Tasdiqlangan (o’rganilgan) foydalaniladigan resurslari		Olinayotgan yer osti suvlari miqdori
		Jami	shundan chuchuk	Jami	Chuchuk suv, xo’jalikda, ichishda foy-di.	Jami	Shu jumladan tasdiqlangan resursdan
1	Farg`ona	15,39	9,19	9,90	3,31	12.06	2,09
2	Toshkent atrofi	10,97	2,60	3,68	2,27	4,07	1,,48
3	Mirzacho’l	3,53	1,39	1,37	1,30	3,90	0,21
4	Nurota-Turkiston	0,87	0,37	0,43	0,37	0,51	0,18
5	Zarafshon	6,03	3,56	1,11	1,11	2,70	0,49
6	Qashqadaryo	1,24	1,05	0,59	0,59	0,99	0,33
7	Surxondaryo	4,0	2,26	0,50	0,50	0,92	0,14
8	Buxoro-To’rtko’l	1,65	0,23	0,50	0,17	1,28	0,05
9	Markaziy Qizilqum	0,89	-	0,54		0,26	0,11
10	Sharqiy Qizilqum	0,55	-	-	-	0,01	-
11	Orol bo’yi	1,01	0,04	0,34	-	0,13	0.13
12	Amudaryoning chap qirg`oqbo’yi	4,42	0,06	0,39	-	0,18	-
13	Ustyurt	0,02	-	-	-	-	-
	JAMI	50,57	20,95	1935	9,62	26,91	5,21

Tog` oldi mintaqasida grunt va qatlamlararo suvlar asosan yog`in-sochin va baland tog`lardan sizib kelgan suvlar hisobiga shakllanadi. Bu mintaqa yer osti suvlari yer ostidan sizilib borib, pastda joylashgan artezian havzalariga qo’shilib ketadi. Mintaqadagi yer osti suvlari sho’rlik darajasi chuchukdan to sho’rgacha bo’ladi. Chuchuk suvlar asosan shag`alli jinsnlar tarqalgan erlarda uchraydi. Yer osti suvlari ichimlik suv sifatida va chorva mollarini sug`orishda ishlatiladi. Bu mintaqada yer osti suvlari dinamik zahirasining umumiy miqdori 295 m³/sek ni tashkil etadi.

Tog` oralig`i botiqlarida asosan grunt va qatlamlararo suvlar shakllanadi. Ularning sifati, miqdori har bir botiqda har xil. Bu mintaqaning grunt suvlari yog`inlardan, daryo, kanal, ko’l, suv omborlaridan sizgan suvlardan hamda tog` mintaqasidan oqib kelayotgan suvlardan to’yinadi. Botiqlardagi yer osti suvlarining katta qismi pastki hududlarga sizilishga, bug`lanishga sarf bo’ladi. Bu mintaqada yer osti oqimi bo’lgan hududlarda grunt suvlari toza va chuchuk, oqim sust bo’lgan, iqlimi quruq, issiq hududlarda (Markaziy Farg`onada, Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida, Quyi Zarafshonda) esa sho’rlangan. Botiqlardagi yer osti suvlari zahirasi unga bo’lgan ehtiyojni bemalol, ancha oshirib qondiradi.

Bu mintaqada yer osti suvlariga eng boy hudud Farg`ona botig`idir. Bu erda to’yinish manbaiga ega va foydalanish mumkin bo’lgan yer osti suvlari miqdori sekundiga 289 m³ ga teng.

Tekislik mintaqasidagi grunt suvlari asosan tog` va tog` oldi mintaqasidan sizib kelayotgan suvlardan, bosim ostida pastki qatlamlardan sizib chiqayotgan yer osti suvlaridan, qisman yer usti suvlarining sizilishidan va yog`in suvlaridan to’yinadi. Tekislikda yog`in kam, bug`lanish katta bo’lganidan ularning grunt suvini to’yintirishdagi salmog`i katta emas. Tekislikda grunt suvining oqimi yetarli darajada bo’lmaganligi hamda bug`lanishning kattaligi yer osti suvlari sifatining yomonlashishiga olib kelgan. Grunt suvlari ichishga deyarli yaroqsiz, tarkibida natriy va xlorid tuzlari ko’p uchraydi.

O’zbekistonning tekislik mintaqasi Amudaryo, Sirdaryo va Ustyurt artezian havzalaridan iborat, ularning tabiiy yer osti suvi resurslarining umumiy miqdori 120 m³G`sekundni tashkil etadi va buning asosiy qismi sug`oriladigan delta tekisliklariga to’g`ri keladi. Chuchuk suvlar yer osti suvi jami miqdorining taxminan 10 % ini tashkil etadi. Ular asosan sug`oriladigan yer, kanal va ariqlardan sizib vujudga keladi, yirik magistral kanallar yoqasida uchraydi.

Artezian suvlar O’zbekistonda ancha chuqurdan-100-400 m va undan ham chuqurdan chiqqanligi sababli suvining sifati hamma erda bir xil emas. Yer yuzasiga yaqin qatlamlar orasidagi suvlar chuchuk, harorati pastroq, chuqurda joylashganlarida issiq, biroz minerallashgan bo’ladi.

O’zbekistonning cho’l mintaqasida joylashgan artezian havzalarida qatlamlararo suvlar qumli yotqiziqlarda uchraydi. Ular ancha sifatli bo’lib, yaylovlarni suv bilan ta’minlashda, kichik vohalarda sug`orma dehqnchilikda ishlatilmoqda. Bu suvlarni (sho’rligi1,5-5,0g/l )maxsus qurilmalar yordamida chuchuklashtirib xo’jalikda va aholini ichimlik suv bilan ta’minlashda foydalanish ham mumkin. Hozirgi kunda Janubiy Orolbo’yida 100 dan ortiq maxsus qurilmalar yordamida yuqori bo’r yotqiziqlari orasidagi suvlar chuchuklashtirilib, aholi manzillari ichimlik suv bilan ta’minlanmoqda.

O’zbekistonda aniqlangan, tasdiqlangan chuchuk va bir oz sho’r (foydalanishga yaroqli) yer osti suv resurslari miqdori 1993 yil 1 yanvar ma’lumotiga ko’ra sutkasiga 19 mln m³ ni tashkil etgan. Buning deyarli yarmi (sutkasiga 8,9 mln m³) chuchuk suvlardir. Chuchuk suvlarning 95 % i tog`li mintaqaga to’g`ri keladi.

Amudaryo, Zarafshon havzalarida sug`orma dehqonchilik maqsadlarida suv rejimining o’zgartirilishi oqibatida Qoraqalpog`istonda, Xorazm va Buxoro viloyatlaridagi vohalarda chuchuk yer osti suvlari sho’rlanib qoldi.

O’zbekistonda 1994 yil 1 yanvar hisobi bo’yicha sutkasiga 9,6 mln m³ atrofida yer osti suvlaridan sug`orishda, sanoat karxonalarini suv bilan ta’minlashda foydalanilgan. Hozirgi kunda O’zbekistonda o’rganilgan va zahirasi aniqlangan yer osti chuchuk suvlari respublika aholisining ichimlik suvga bo’lgan ehtiyojining 50 % ni qondirmoqda. Shuning uchun gidrogeologlar oldiga chuchuk yer osti suvlarini qidirib topish, miqdorini aniqlash kabi muhim vazifalar qo’yilgan.

O’zbekiston mineral suvlarga boy. Uning hududida tabiatda uchraydigan mineral suvlarning deyarli hamma guruhlari va turlari aniqlangan. Ular asosan yura, bo’r va uchlamchi davr qatlamlarida turli chuqurlikda joylashgan, turli darajada minerallashgan va har xil haroratga ega. Mineral suvlar tarkibida karbonat angidrit, radon, sulfat gazlari, yod, brom, litiy, bariy, temir va boshqa kimyoviy elementlar bor. Noyob mineral suvlar Toshkent atrofida, Qizilqumda, Zarafshon vodiysida, shuningdek Ustyurt, Buxoro-Qarshi, Surxondaryo va Farg`ona artezian havzalarida aniqlangan. So’nggi yillarda O’zbekistonda 100 dan ortiq mineral manbalar o’rganib chiqildi. Ular asosida o’nlab sanatoriy-kurort, davolash muassasalari, mineral suvlarni qadoqlash, yod ajratib olish zavodlari ishlab turibdi.

Harorati 20⁰S dan yuqori bo’lgan yer osti suvlari termal suvlar hisoblanadi, ularning zahiralari O’zbekistonda anchagina. Ulardan aholini davolashda, issiqlik manbai sifatida foydalaniladi.

O’zbekistonda sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan yer osti suvlari ham mavjud. Buxoro-Qarshi, Surxondaryo, Ustyurt va Farg`ona artezian havzalaridagi yer osti suvlari tarkibida sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan miqdordagi rubidiy, steziy, bo’r, germaniy, yod va brom borligi aniqlangan.

Qo’shimcha: Barotov P.

Yer osti suvlari O`zbekiston hududi bo’yicha notekis taqsimlangan. Tekisliklarda oqar suvlar juda ham kam, tog`larda esa sertarmoq daryolar soylar juda ko`p.

Yer usti suvlarining O`zbekistonda bunday notekis taqsimlanishiga asosiy sabab, uning iqlimiy sharoiti va orografik tuzilishidir.

O`zbekiston tekislik qismida quyosh radiatsiyasining katta bo`lishi, havoning quruq va issiq kelishi, yog`inning oz yog`ishi, havo isishi, qor qoplamining qalin bo`lmasligi va uzoq turmasligi, yer yuzasining unchalik nishab emasligi, hamda uning tuproq va geologik tuzilishi, ayniqsa oqar suvlarning hosil bo`lishiga imkoniyat yaratmaydi. Shuning uchun respublikamizning tekislik qismida doimiy oqar suv hosil bo`lmaydi. Bu yerlarda faqatgina taqirli yerlarda qattiq jala yog`ganda, qor birdan eriganda vaqtincha oqar suvlar vujudga keladi. Vaqtincha oqar suvlar va qurib qoladigan soylar O`zbekistonning tog` oldi zonasida va chekka tog` tizmalarida ham juda ko`p.

Tog`lar muhim iqlimiy gidrologik faktordir, eng avvalo ular namlik to`plab beradi, demak, oqar suvlar hamda yer osti suvlarining hosil bo`lishiga qulay sharoit yaratadi. Ammo respublika hududidagi tog`larda O`zbekistonning yer usti suvlarining nisbatan kam qismi vujudga keladi. O`zbekistondagi ko`p daryolarning bosh qismi Tojikiston va Qirg`izistondagi doimiy qor hamda muzliklar ko`p bo`lgan baland tog`larda joylashgan.

O`zbekistonning umumiy bir yillik suv resurslari 99,5 km<sup>3</sup>ni tashkil etadi. Shundan atigi 12,2 km<sup>3</sup> O`zbekiston hududida vujudga keladi, 87,3 km³ chetdan keladi. O`zbekiston daryolari to`yinish manbaiga qarab 4 ta tipga ajratiladi:

1. Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Sox, Isfara kabi daryolari bosh qismi 4500 m. dan baland tog`lardagi muzliklar va doimiy qorlarning erishidan to`yinadi. Natijada ularning suvi iyun, avgust oylarida ko`payib, yillik oqim miqdorining 30- 38 % ni tashkil etadi.

2. Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to`yinadi. Bu daryolarda suv may, iyun oylarida juda ko`payib ketadi va yillik oqimning 30-40% ini o`tkazadi.

3. Qashqadaryo, Guzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G`ovasoy kabi daryolar balandligi 3400 m dan ortmaydigan tog`lardan boshlanadi. Bu daryolarning suvi ertaroq, ya'ni aprel, may oylarida qorlarning erishi natijasida ko`payadi.

4. O`zbekistonning 2000 m dan past tog`laridan boshlanuvchi Keles, Zominsuv, Sheroboddaryo kabi daryolari, ko`plab soylar qor yomg`ir va yer osti suvlaridan to`yinadi. Shu sababli bu daryolarning suvi erta bahorda mart, aprel oylarida juda ko`payadi va yillik oqimning 80 foizini tashkil qiladi.

O`zbekistonning eng yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryodir.

O`zbekiston hududi bo`ylab ularning Norin, Qoradaryo, So`x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo daryolar va ularning irmoqlari ham o`tadi. O`zbekistonda mayda doimiy oquvchi yoki qurib qoluvchi soylar asosan tog` va tog` oldilarida keng tarqalgan. Ularning soni Farg`ona vodiysining o`zida 6500 ta, Zarafshonning o`rta oqimida 120 ta dan ortiq.

Ko`llar va suv omborlari, O`zbekistonda nisbatan kam, ular davlatimiz hududi bo`ylab notekis taqsimlangan. Ko`llarning aksariyati kichik ko`llar bo`lib, ular ko`proq daryo vodiylari bo`ylab joylashgan. O`zboshgidrometning bergan ma'lumotlariga qaraganda, 1975 yilda Amudaryo va Sirdaryo havzalarida 5367 ta ko`l bo`lib, ularning maydoni 3705 km<sup>2</sup> bo`lgan. Ko`llarning 56,6 % ni tashkil etadi.

O`zbekiston tog`laridagi ko`llar, to`gon va morena ko`llar, tekisliklardagi esa qoldiq ko`llar yoki zovur-drenaj suvlarining to`planishidan vujudga kelgandirlar. O`zbekistonda tektonik yo’l bilan vujudga kelgan eng katta ko`l Orol dengizidir.

O`zbekistonda sun'iy suv havzalari 53 ta suv omborlari va 25 suv omborlari bor. Ular asosan daryo suv rejimining tartibga solib turish, energetika maqsadlarida qurilgan. O`zbekiston suv omborlarida suv zahirasi 17,9 km³ ni tashkil etadi.