Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Daryolar suvining harorati va muzlash hodisalari Daryolarda suvning muzlashi va uning davomiyligi, suv organizmlarining yashay olishi va ko’payishi, daryo suvidan iste’molda, xalq xo’jaligida foydalanish jihatdan suvning haroratiga bog`liq bo’ladi. O’zbekistonning tog`lik qismida daryo suvining ko’p yillik o’rtacha harorati daryolarning doimiy qor va muzliklardan chiqaverish joylarida 0⁰ atrofida bo’lsa, ularning tekisliklarga chiqish joylari yaqinida 10-12⁰, tekislikdagi qismlarida 14-15 ⁰ ga teng, ayrim joylarda undan ham yuqori bo’lishi mumkin.

Suvning o’rtacha ko’p yillik harorati daryolardagi suv hajmiga, daryolarga tushayotgan yer osti suvlarining miqdori va haroratiga, suv harorati o’lchanayotgan joy xususiyatiga bog`liq bo’ladi. Tog` daryolarida oqish tomon suv harorati ortib borsa, tekisliklardagi janubdan shimolga oqadigan yirik daryolarda ma’lum joygacha suvning isib borishi, so’ngra sovushi kuzatiladi. V.L.Shulst va R.Mashrapov ma’lumotlariga ko’ra, Amudaryoda suvning ko’p yillik harorati Termiz shahri yonida +13,4⁰, Karki shahri yonida +14,6 ⁰ To’rtko’l shahri yonida esa +12,4 ⁰ ga teng. Respublikamiz daryolarida suvi asosan iyulda, kamroq avgustda eng iliq bo’lsa, yanvar oyida va kamroq dekabr oyida eng sovuq bo’ladi. Daryolar suvi haroratiga antropogen omillar ham ta’sir ko’rsataboshladi. Masalan, Chorvoq suv omborida 2 mlrd. m³ gacha suv to’plash mumkin. Uning maydoni 40,3 km², o’rtacha chuqurligi 49,4 m, eng chuqur eri 148 m. Suv ombori qor-muz suvlaridan to’yinadigan daryolar turiga kiradigan Chotqol, Piskom, Ko’ksuv daryolari hisobiga (96 %) va 20 dan ortiq soylar hamda yog`in-sochin (1%) hisobiga to’yinadi. Yilda yig`ilgan suvning 95% i gidrouzeldagi suv chiqaradigan inshootlardan chiqarib yuboriladi. Ular balandligi 168 metrli to’g`onning eng past qismiga o’rnatilgan. Shu sababli suv omboridan ancha sovugan suv chiqadi. Uning harorati suv omboriga quyilayotgan daryolar suvi haroratidan ham past. Bu suv bilan sug`orilayotgan ekinlarning pishib etilishi biroz kechikadi. Qishga tomon havoning sovub borishi va suv haroratining 0⁰ ga qadar tushishi natijasida daryolarda suv muzlashi ro’y beradi. O’zbekistonning tog`li qismida daryolar o’zani nishabi katta bo’lganidan tez oqadi, o’zani toshloq, serostona bo’ladi. Shuning uchun ular muzlamaydi, faqat shovush (suv ichida hosil bo’ladigan va so’ngra suv betiga qalqib chiqadigan muzlar)oqadi. Suvning yoppasiga muzlashi suv sekin oqadigan keng vodiylarda kuzatiladi. Amudaryo va Sirdaryo kabi janubdan shimolga oqadigan daryolarning tekislikda oqadigan o’rta va quyi qismida suvning yoppasiga muzlashiga sharoit mavjud.

Respublikamizning asosiy daryolarida kuzatiladigan muzlik hodisalari, ularning turlari va daryo bo’ylab taqsimlanishi hamda davom etish vaqtlari bir-biridan farq qiladi. Masalan, Amudaryoning yuqori oqimida suv muzlashi ayrim yillardagina kuzatiladi va qisqa vaqt davom etadi. Daryo quyi oqimiga tamon suv muzlash davri uzoqqa cho’ziladi. Suvning muzlashi o’rtacha hisobda Termiz yaqinida yiliga 4 kun, Nukus shahri yonida 68 kun davom etadi.

Sirdaryo Farg`ona vodiysida kamdan-kam yillarda va faqat muz tiqilgan joylardagina tutash muzlaydi.