Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni



Download 1,51 Mb.
bet139/144
Sana12.01.2022
Hajmi1,51 Mb.
#336771
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   144
Bog'liq
Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fan (1)

G`ARBIY - TYANSHAN OKRUGI

Okrug g`arbdan Toshkent-Mirzacho`l okrugi bilan o`ralgan, shimoldan, sharqdan va janubdan uning chegarasi shartli ravishda O`zbekistonning Qozog`iston, Qirg`iziston va Tojikiston bilan bo`lgan ma'muriy chegarasiga to`g`ri keladi. Bu chegara shimoli-g`arbda Qorjantog`, shimolda Talas Olatovi, sharqda Pskom tog`larining o`ng qismidan janubda esa Qurama, Mo`giltog’ tog`larining suvayirg`ich qismlari orqali o`tadi.

Okrug respublikamizda birinchi paydo bo`lgan quruqlik bo`lib, paleozoyning ohaktosh, qumtosh, slaneslaridan iborat, ular orasida granit, granidiorit va porfir kabi otqindi jinslar ham uchraydi.

Tog`larning yonbag`rida paleogen, neogen davr shag`al va gil qatlamlari bor. Okrugdagi tog`larning vujudga kelishda avvalo kaledon so`ngra esa gersen orogenetik harakatlarni roli katta. Bu bosqichdagi tektonik harakatlar ta'sirida dengiz suvi chekinib ko`p yerlar quruqlikka aylangan. Biroq Chirchiq -Ohangaron vodiylari o`rnida esa neogen davrigacha dengiz suvi turgan va qo`ltiq bo`lgan. Penepelen yerlarga alp tog` ko`tarilishi ta'sir qilib hozirgi holini olgan. Okrugning hozirgi zamon relyefini vujudga kelishida neotektonik harakatlar, muzlanishlar, daryolarning ishlari katta rol bajargan. O`zbekiston hududidagi g`arbiy Tyanshan tog`larini hammasi Talas Olatog`iga borib tutashadi.

Okrug hududiga Talas Olatog`ining Maydontol dovoni bilan Sandalash daryosining yuqori oqimi orasidagi eng baland qismi kiradi. Bu qismda tizmaning o`rtacha balandligi 3000-3500m. Eng balan cho`qqisi Manas 4488m, bu butun Talas Olatog`ining eng baland nuqtasi hisoblanadi. Tizmaning ikkinchi baland nuqtasi Maydontol cho`qqisi 3521m ga yetadi. Uni janubidan Qorjantog` Ugom, Pskom va Ko`ksuv kabi tizmalar ajralib chiqqan.

Qorjantog` tizmasi okrugning g`arbiy qismidagi chegara bo`lib, janubi-g`arbga yo`nalgan va Ugom daryosi vodiysi orqali sharqdagi Ugom tizmasidan ajralib turadi. Qorjantog` o`rtacha balandligi 2000m, eng balandi Mingbuloq (2834m) cho`qqisidir. Tog` janubi-g`arbga tomon pasayib qator - qator qirlarga aylanib ketadi. Bu qirlar orasida balandligi 1768 m bo`lgan Qoziqurt tog`i bo`lib, bu tog` shimoli- sharqqa tomon balandlashib boradi va Ugom daryosining yuqori oqimida Ugom tizmasi bilan tutashib ketadi.

Ugom tizmasi Pskom va Ugom daryolari orasida bo`lib, 115 km ga cho`zilgan. Bu tizma Manas tog` tuguni yaqinida Talas Olatog`i bilan tutashadi. Ugom tizmasining o`rtacha balandligi 3000m bo`lib, ayrim cho`qqilari 3500-4000 m ga yetadi. Eng baland joyi Sayram cho`qqisi 4238 m. Sayramdan shimoli-sharqqa borgan sari tizmadan bir qancha tarmoqlar ajraladi. Bular Tuproqbel va Maydontoldir.

Tuproqbel tog`i Onao`lgan va Ogayin daryolari orasidadir, bu tog` ancha baland bo`lib 4300 m gacha yetadi. Shu sababli, bu yerda qor uyumlari va muzliklar ko`p. Bu tog` Ugomni Pskom bilan qo`shadi.

Pskom daryosining yuqori oqimida Talas Olatog`i Ugom tizmasiga parallel yo`nalgan bo`lib, Pskom tizmasi okrugining shimoli-sharqiy chegarasi hisoblanadi. Tizmaning o`rtacha balandligi 3200m. Pskom tizmasining asosiy cho`qqilari Piyezak -3718m. Oqtuya o`lgan 4224m, Opalitog` 4216, Beshtor -4299m, tizmada 47 ta muzlik bo`lib , eng kattalari 4-5 km gacha.

Pskom tizmasi janubi-g`arbga biroz pasayib boradi va Chotqol vodiysiga yetmasdan Ko`ksuv daryosining yuqori oqimi orqali janubiy-g`arbga Ko`ksuv tizmasi ajralib chiqadi. Uning uzunligi 80 km bo`lib, Ko`ksuv tizmasi janubi-g`arbga pasayib, Alom dovoni (2700) yaqinida Mingto`qim tog`i ajralib chiqadi. Ko`ksuv tizmasi sharqdagi Sandalash tizmasidan shu nom bilan ataluvchi daryo vodiysi orqali ajraladi. Sandalash tizmasi shimoli - sharqdan, janubiy g`arbga 50-60 km cho`zilgan bo`lib, eng baland joyi 3500-4000m. U Chotqol tizmasidan shu nomli daryo bilan ajraladi.

Chotqol tizmasining faqat Chapchama davonidan janubiy-g`arbdagi qismigina G`arbiy-Tyanshan okrugiga qaraydi. Shu sababli biz shu okrugga kiradigan qismini o`rganamiz. Bu tizma janubiy g`arbga 250 km cho`zilgan, uni shu qismi O`zbekistonga qaraydi. Dovondan boshlab Ohangaron, Kosonsoy, G`ovasoy, Chimyon daryolarining yuqori oqimlari orqali bo`linib ketgan. Bular ichida eng muhimi Qumbel, Sargardon, Qizilnura, Arashon va boshqa tog`lardir. Bu tog`lar Ohangaron platosini shimoldan o`rab turadi. Bular ichida eng baland QizilNurotag`i bo`lib, uning Qirganda cho`qqisining balandligi 4045 m ga yetadi. Bu yerda morenalar trogsimon vodiylar tez-tez uchrab turadi.

Qizilnura tog`i shimolga qarab davom etadi va u katta bo`lmagan Oqsoqota platosiga tik tushadi. Bu platoni Oqsoqota va Oqbuloq daryolari bir qancha qismlarga bo`lib yuborgan. Oqsoqota platosining shimolida ohaktoshlardan iborat katta-Chimyon (3277m) tog` joylashgan. Bu tog`ning sharqida botiqsimon Chimyon vodiysi bo`lib, unda Chimyon kurorti joylashgan Chimyon vodiysining sharqida esa kichik Chimyon (2100m) tog`i bor. Chimyon tog`lari sharqda Balandxon massiviga aylanadi, janubi-g`arbga qarab yon bag`irlari yotiq archazor va mevali daraxtlar bilan qoplangan Maygashka va Suranota tog`lariga tutashib ketadi.

Ohangaron platosining sharqida kristall jinslardan tuzilgan Ko`kali tog`i joylashgan. Bu massivda eni 0,5km., bo`yi 1,5 km bo`lgan Ko`kali ko`li bor.

Ohangaron platosi paleozoy jinslaridan iborat bo`lib, balandligi 1000-2000 m, atrofidagi tog`larga borib tutashgan yerlarida balandlik 3400m ga yetadi. Platoni Ohangaron daryosi juda ham parchalab, chuqur vodiylar hosil qilgan Ohangaron platosi janubiy g`arbga qarab balandlashib boradi va Qurama tizmasiga tutashadi.

Qurama tizmasi janubi-g`arbga yo`nalgan bo`lib , uni Ohangaron daryosining chap irmoqlari (Arashonsoy, Toshsoy, Kamchisoy va boshqalar) parchalab tashlagan. Tizmaning o`rtacha balandligi 1800-2000m, baland qismi Oqshuron cho`qqisi 3745 m, Qurama tizmasini g`arbiy qismi Qoramozor tog`i deb ataladi. Bu tog` Dalvarzin cho`liga tomon pasayib 600-500 m. ga tushib qoladi.

Qurama tizmasining janubi - sharqida past, juda yemirilgan Mo`giltog` joylashgan, buning uzunligi 35 km bo`lib, Quramadan Mirzarabot botig`i orqali ajralib turadi. Uning o`rtacha balandligi 1000-1200m, eng baland joyi 1628 m yetadi. Mo`giltog` Sirdaryo vodiysi tomon davom etadi va Farxod-Shirin qirlarini hosil qiladi. Shu yerda Sirdaryo ostona hosil qilgan. Bu ostonalarda Farxod GESi qurilishi natijasida suv ostiga qolgan.

Chirchiq vodiysini atroflari tog`lar bilan o`ralib faqat janubi-g`arbiy tomoni ochiqdir. Vodiy Bo`zsuv yaqinida kengayadi va Toshkent-Mirzacho`l okrugi bilan tutashadi. Vodiy yuqori qismida Pskom, Ko`ksuv, Chotqol va Ugom vodiylariga bo`linib, juda torayadi. Xo`jakent yaqinida Chirchiq vodiysi torayadi, xuddi shu yerga Chorbog` GESi va suv ombori qurilgan Xo`jakentdan o`tib G`azalkentga kelganda vodiy kengayadi va daryo qayir hosil qiladi.

Ohangaron vodiysi ham janubi-g`arbga tomon ochiq bo`lib, yuqori qismida torayib boradi. Daryo tez oqib ostonalar hosil qilgan, vodiy Angren shahri yaqinida kengayadi.



Iqlimi - Qish sovuq, yoz esa salqin va sernam bo`ladi. Yanvarning o`rtacha harorati -3 -14 C (Chorbog`da - 2,7C, Chimyonda -4,7 C, Chotqolda-14,2 C) Qish oylarida shimoliy va shimoli-sharqiy havo massalari ta'sirida mutloq past harorat -32C, iyul oyning o`rtacha harorati 20+26 C. (Angrenda +26,4 C), eng baland harorat 30+40 C., okrugda sovuqsiz kunlar 200 kun. G`arbdan berk bo`lgan tog` yonbag`irida 1000 mm yog`in tushadi. Aksincha berk botiqlarini sharqiy yon bag`irlarida 200 mm yog`in tushadi. Yog`inning ko`pchiligi qish va bahorda yog`adi, 3000 m dan balandda yog`inning 90% qor shaklida tushadi.


Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   144




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish