Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

O’zbekiston landshaftlarining zonalligi va balandlik bo’yicha mintaqalanishi hamda klassifikastiyasi (tasnifi)
O’zbekistonning turli qismlarida Quyoshdan keladigan yillik yalpi radiastiya miqdori turlicha, shimolida 140 kkal/sm² dan, janubida 160 kkal/sm² gacha o’zgaradi. Bu esa, havo haroratning, namlikning notekis taqsimlanishiga va har bir iqlim mintaqasi doirasida o’ziga xos tabiat zonalarining tarkib topishiga olib keladi.
O’zbekiston hududi ikkita iqlim mintaqasida - mo’tadil mintaqaning janubi bilan subtropik mintaqaning shimoliy chekka qurg`oqchil qismida joylashgan. Mo’’tadil iqlim mintaqasida cho’llar zonasi, subtropik mintaqada esa subtropik cho’llar zonasi tarkib topgan. Mo’’tadil iqlim mintaqasida Ustyurt platosi, Amudaryo etagi shimoli, subtropik mintaqaga Quyi Amudaryo deltaning Qizilqum va Quyi Zarafshon tekisliklari, Qashqadaryo etagidagi tekisliklar kiradi. O’zbekistonda asosan qumli, gilli, toshli cho’llar tarqalgan. Cho’llarda yozgi haroratning yuqoriligi, yog`in miqdorining kamligi sababli, oqar suvlar shakllanmaydi. Lekin, O’zbekistondagi shimoliy cho’llar bilan janubiy cho’llar tabiatida kattagina tafovutlar ham mavjud. Bu tafovutlar yilning iliq va sovuq davrlarida ko’zga yaqqol tashlanadi.
Shimoliy cho’llarda qish qattiq bo’lib, uzoq davom etadi, sovuqli kunlar ko’proq bo’ladi va qor qoplami uzoqroq yotadi. Yozi ancha qisqa, juda ham issiq emas, yog`in-sochin miqdori o’simliklarni rivojlanishi uchun etmasa ham yil davomida deyarli bir tekis taqsimlanadi.
Subtropik mintaqasi cho’llari qishini yumshoqligi, qor qoplamining uzoq yotmasligi, sovuq kunlarning iliq kunlar bilan almashib turishi va o’simliklarning vegetastiyasi qishda ham davom etishi bilan shimoliy mo’’tadil mintaqa cho’llaridan farq qiladi. Yog`in- sochinning 70-90 % qish va bahor oylariga to’g`ri keladi.
Tabiat zonalarining geografik kenglik bo’ylab joylashish qonuniyati tog`li o’lkalarga to’g`ri kelmaydi. Tog`larda harorat va namlik miqdorining pastdan yuqoriga tomon o’zgarib borishi sababli tabiat ham shu yo’nalishda o’zgaradi, ya’ni balandlik mintaqalanishi ro’y beradi. O’zbekiston tog`larining etagi cho’llarga borib taqalgani uchun balandlik mintaqalari cho’ldan boshlanadi va yuqorida baland qor-muzliklargacha almashinadi.
O’zbekiston tog`larida tekislikka xos iqlimning ba’zi bir xususiyatlari – kontinentallik, yillik va sutkalik harorat amplitudasining kattaligi, havoning quruqligi kabi xususiyatlari saqlanib qoladi, biroq tog`larda bu iqlimiy xususiyatlar keskinligi kamayadi. Tog`li o’lkalarda bulutli kunlarning ko’p bo’lishi, qorning uzoq yotishi, yog`in miqdorining ko’pligi, havo haroratining pastroq bo’lishi, tog`-vodiy, yonbag`ir shamollarining esishi ham xosdir. Umuman tog`li relef, ya’ni tog` tizmalarining mutlaq balandligi, Quyoshga nisbatan qanday turishi, havo oqimlariga relefning ta’siri, tog` oralig`ida vodiy, botiq, platolarning bo’lishi turli xil landshaftlar paydo bo’lishiga shubhasiz ta’sir etadi. Bu esa o’z navbatida tog`larda balandlik mintaqalarining shakllanishiga ta’sir etadi.
Umuman yonbag`ir bo’ylab 100 metr ko’tarilganda havo harorati o’rta hisobda -0,6<sup>0</sup> ga pasayadi. O’zbekiston tog`lari janubiy kengliklarda bo’lishiga qaramasdan 3200 metrdan yuqorida havoning yillik o’rtacha harorati manfiy bo’lib qoladi. Tog`larda havo haroratining o’zgarishi tog` tizmalarining yo’nalishiga va yonbag`irlarning Quyoshga nisbatan qanday turishiga, xullas relefning yana boshqa hududiy ko’p xususiyatlariga bog`liq. O’zbekiston tog`larida sovuq bo’lmaydigan kunlar pastdan yuqoriga tomon quyidagicha kamayib boradi: Xovosda (356 m) 230, Toshkentda (473 m) 216, Obliqda (847 m) 211, Sangzorda (1307 m)184 kun davom etadi.
O’zbekiston tog`larida yog`in tekislikka nisbatan bir muncha ko’proq yog`adi. Yog`in respublikamizning nam havo massalariga yo’nalishiga birinchi to’g`anoq bo’lgan tog` tizmalariga, ayniqsa ularning g`arbiy yonbag`irlariga 1500-3000 metr balandliklarda eng ko’p tushadi va yillik miqdori ayrim joylarda 900 mm dan ham oshadi.
O’zbekiston tekisliklaridan tog`lar yonbag`iri bo’ylab ko’tarilib borgan sari umumiy iqlim sharoitlarining o’zgarib borishi kuzatiladi. Ya’ni yuqoriga ko’tarilgan sari issiq iqlim iliq iqlim bilan, keyin tog`ning yuqori qismida esa sovuq iqlim bilan almashinadi. Shuningdek, yog`ingarchilik miqdori, o’avo bosimi va havoning nisbiy namligi ham o’zgarib boradi. Natijada balandlik iqlim mintaqalari tarkib topadi. Bu o’zgarishlar balandlik tabiat zonalarining shakllanishiga va joylanishiga ta’sir etadi.
O’zbekistonda cho’l zonasining janubida, janubi-sharqida va sharqida tog` oldi balandliklari va tog`lar joylashgan. Bular G`arbiy Tyanshan tog` tizmalari, Hisor, Zarafshon, Turkiston, Nurota tog`lari, tog` oldi tekisliklari va tog` oralig`idagi vodiylardan iborat bo’lib, ularning mutlaq balandligi 300 m dan 4688 metrgacha boradi. O’zbekistonning tog` oldi va tog`lik qismlari orografik, geologik, geomorfologik, iqlimiy, gidrografik xususiyatlari, o’simlik-tuproq qoplamining rang-barangligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun O’zbekistonda balandlik mintaqalarining shakllanishida, joylashishida hududiy farqlar ko’zga yaqqol tashlanadi.
Respublikamizdagi tog`larda balandlik mintaqalari cho’l zonasidan boshlanadi. Bu zona 2 qismdan – quyi cho’l va yuqori cho’ldan iborat. Quyi cho’l 0-200 metr mutlaq balandlikda joylashgan, yuqori cho’l 200-500 metr balandlikka ega. Yuqori cho’l quyi cho’ldan tog`larga yaqinligi va shu sababli yog`inning biroz ko’proqligi, och tusli bo’z tuproqlari, efemer o’simliklari bilan ajralib turadi va tabiatiga ko’ra kenglik zonalari bilan balandlik mintaqalari orasida o’tkinchi zona hisoblanadi. Ayrim olimlar yuqori cho’lni balandlik mintaqasiga kiritsalar, ayrimlari uni kenglik cho’l zonasining bir qismi deb hisoblaydilar.
Keyingi balandlik mintaqasi tog` oldi chala cho’l-quruq dasht (adir) mintaqasidir. Unga tog` oldi tekisliklari va tog` oralig`idagi botiqlar, tog` oldidagi adirlar va adir oldi tekisliklari past tog`lar kiradi. Bu mintaqaning mutlaq balandligi 500 m dan 1200-1600 m gacha boradi. Relefi notekis,oddiy va to’q tusli bo’z tuproqlar tarqalgan, o’simlik qoplami asosan rang va qo’ng`irboshdan iborat. Bu mintaqada ikkita balandlik zona – quyi qismida chala cho’l va yuqori qismida esa esa quruq dashtlar tarkib topgan. Chala cho’lda tabiiy nam bahorikor donli ekinlar uchun etarli emas, lekin quruq dashtda tabiiy nam bilan bahorikor donli ekinlarni yetishtirish mumkin. Umuman bu mintaqada sug`orib ekin ekishda, donli ekinlarni yetishtirishda, relyefi dehqonchilikka noqulay bo’lgan joylarida yaylov chorvachiligida foydalaniladi.
O’rtacha baland tog`larning o’rmon-o’tloq-dasht mintaqasi G`arbiy Tyanshan va Hisor tog`larida 800-900 m dan 2500-2700 m gacha bo’lgan balandlikda joylashgan. Bu erlarda anchagina maydonning tuprog`i yuvilib ketgan, ko’p yerlarni qoyali tog` jinslari, surilmalar, qurumlar egallab yotadi. Quruq yonbag`irlarda jigarrang tuproqlar tarqalgan bo’lib, bu erlarga archazorlar xos va quruq dasht o’simliklari o’sadi (bug`doyiq, shuvoq, chalov, toshkakra va boshqalar). Tog`larning nam havo massalariga ro’para namgarchil yonbag`irlarida qo’ng`ir tog` o’rmon tuproqlari keng tarqalgan. Bunday yerlarda yong`oqzorlar, na’matakzorlar va archazorlar uchraydi. Bu mintaqa bahorgi, yozgi va kuzgi yaylov sifatida va tog` bog`dorchiligida foydalaniladi.
Baland tog`larning subalp va alp o’tloqlari mintaqasiga balandligi 2700-2800 m balandlikdan boshlanib qor chizig`igacha davom etadi. Bu mintaqada och va to’q qo’ng`ir tuproqlarda nam o’tloq va o’tloq dasht o’simliklari keng tarqalgan. Mintaqa 2 qismdan – subalp va alp o’tloqlaridan iborat. Subalp o’tloqlariga balandligi 2700-2800 m dan 3000-3200 m gacha bo’lgan yerlar kiradi. Tuproqlari och jigarrang va qo’ng`ir. Boshoqlilar va chim hosil qiluvchi o’simliklar keng tarqalgan. O’rik, archa uchraydi. Alp o’tloqlari 3200 m dan baland joylarda rivojlangan. Tuprog`i to’q jigarrang, qo’ng`ir. Kserofit o’simliklar ko’proq uchraydi. Subalp va alp o’tloqlaridan asosan mayda mollar uchun yozgi yaylov sifatida foydalaniladi.
Qor va muzlar (nival) mintaqasiga tog`larning doimiy qor va muzlar bilan qoplangan eng baland joylari kiradi. Bu mintaqa qor chizig`idan yuqorida joylashgan. Uning pastki chegarasi Piskom havzasida 3600 m, Qashqadaryoda 3820 m, Sangardakda 3850 m balandlikka to’g`ri keladi.
Tog`li hududlarni qishloq xo’jaligi uchun o’zlashtirish va undan kelib chiqadigan muammolarni o’rganish shu kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. O’zbekiston tog`laridan hozirgi vaqtda asosan yaylov sifatida foydalaniladi, uning iqtisodiy imkoniyati katta emas. U yerlarda jami aholining taxminan 10 %i yashaydi. Tog`-kon sanoatidan boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan emas. Tog`larimizda dehqonchilikni (xususan mevachilikni), o’rmonchilikni, chorvachilikni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Demak, O’zbekiston relyefi genezisi, yoshiga ko’ra juda ham murakkab va xilma-xil ekan. Uning hududi keng tekisliklardan va balandligi 4000 m gacha va undan ham baland (4688 m) tog` massivlaridan iborat bo’lib, ular respublika hududida notekis joylashgan. Respublika hududining sharqiy va janubi-sharqiy qismlarini tog`lar va vodiylar g`arbiy va shimoli-g`arbiy qismlari keng akkumlyativ tekisliklar va tog` oldi tekisliklari egallagan.
O’zbekiston landshaftlari ham relyefga bog`liq ravishda morfotektonik belgilariga ko’ra tekislik va tog` landshaftlariga bo’linib, har biri alohida landshaft sinf (klass)lari sifatida ko’riladi. Ular ham o’z navbatida strukturali –denudastion, eol tekisliklariga, past tog`larga, o’rtacha balandlikdagi va baland tog`larga bo’linadi. Tekislik landshaftlari sinfida eng yirik birlik landshaftlar guruhidir. O’zbekiston landshaftlari suv rejimiga ko’ra avtomorf, gidromorf va yarim gidromorf landshaft guruhlariga bo’linadi.
Avtomorf landshaftlar tuproq-o’simlik qoplami sizot suvlari ishtirokisiz, asosan yog`in suvlari ta’sirida rivojlanadigan oddiy landshaftlardir. Ular suvayirg`ichlarda, baland tekisliklarda grunt suvi ancha pastda bo’lgan sharoitda tarkib topadi. Bu sharoitda tuproq va o’simliklar gorizontal zonallik qonuniyatlari asosida tarqaladi. Gidromorf landshaftlar yog`inlardan tashqari qo’shimcha suv manbaalari-oqar suvlar, grunt suvlari ishtirokida rivojlanadi va yil davomida ular ta’sirida bo’ladi. Grunt suvlarining chuqurligi mavsumiy o’zgarib turadigan va ma’lum davrdagina tuproqlar rivojiga ta’sir etadigan hududlarda yarim gidromorf landshaftlar tarkib topadi. Bu landshaft guruhi avtomorf va gidromorf landshaftlar o’rtasida oraliq landshaftlar hisoblanadi.
O’zbekistonda o’ziga xos kenglik tabiat zonalarining mavjudligi va ularga mos balandlik mintaqalarining borligi respublika hududidagi tekislik landshaftlari sinfi doirasida cho’l (mo’’tadil, subtropik), voha; tog` oldi va tog`lar sinfida tog` chala cho’llari, tog` dashtlari, tog`-o’rmon dashtlari, tog` o’tloqlari, tog` o’rmonlari, tog` tundralari, glyastial-nival landshaft turlarini (tiplarini) ajratish imkonini beradi.
Landshaft turlari doirasida geoloik va geomorfologik mezonlarga, ya’ni relyef turiga, uni hosil bo’lishi bilan uzviy bog`langan yotqiziqlarga qarab landshaft toifalari (rodlarga) ajratiladi. Masalan, cho’l landshaft turi doirasida to’lqinsimon kuchli parchalangan prolyuvial tekisliklar landshaft toifasini yoki yuzasi tekis prolyuvial tekisliklar toifasini ajratish mumkin.
Landshaft tasnifidagi eng kichik taksonomik birlik-landshaft xilidir (vid). U umumiy tabiiy xususiyatlarga ega bo’lgan alohida landshaftlar yig`indisidan iborat bo’lib tabiiy o’simlik (turlari) va unga mos bo’lgan tuproq xususiyatlariga qarab ajratiladi. N.A.Kogay O’zbekistonda 50 dan ortiq landshaft xilini ajratgan (1982) va ularni zonalar hamda mintaqalar bo’yicha joylashishiga qarab landshaft turlariga gruhlashtirgan. O’zbekistondagi balandlik mintaqalarining quyi qismini tashkil qiluvchi cho’l turiga (tipiga) 33 ta landshaft xili kiritilgan. Bu turdan yuqorida joylashgan cho’l-dasht-quruq dasht landshaft turi 11 ta landshaft xilidan tashkil topgan. O’rmon-o’tloq dasht landshaft turidagi landshaftlar 4 xilga ajratiladi.
O’zbekiston landshaftlari paydo bo’lishi, tuzilishi (strukturasi) va boshqa muhim belgilariga ko’ra tizimga solinganda, guruhlashtirilganda ular quyidagi taksonomik birliklarga ajratiladi: sinf – landshaft guruhi – landshaft turi – landshaft toifasi – landshaft xili.
Bunday tipologik landshaft komplekslarini ajratganda hududlarning tabiatiga ko’ra bir butunligi (yaxlitligi) emas, balki turli joydagi landshaftlarning o’zaro o’xshashligi (bir landshaft turiga kirishi) asos qilib olinadi.

MA’RUZA № 2 (11-ma’ruza)