Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Allyuvial tuproqlar O’zbekiston hududida qadimdan o’zlashtirib dehqonchilik qilib kelingan vohalarda tarkib topgan. Minglab yillar davomida vohalarda, shuningdek daryolarning etagida er beti 1-2 metr va undan ham qalinroq daryo oqiziqlari bilan qoplangan. Allyuval tuproqlar ana shunday joylarda vujudga kelgan. Cho’l zonasidagi allyuvial tuproqlar o’tloq, o’tloq-botqoq va allyuvial botqoq tuproqlardan iborat bo’lib, Xorazmda, Quyi Amudaryoda va Quyi Zarafshonda katta maydonga ega.Bu tuproqlar serkarbonat, chirindisi oz, faqat o’tloq-allyuvial tuproqlardagina chirindi 1-2 % etadi.
Sug`oriladigan o’tloq-allyuval tuproqlar sho’rlanmagan, qumoq, gilli erlarda esa sho’rlangan bo’ladi. Daryo qayirlaridagi o’tloq-botqoq va allyuvial-botqoq tuproqlarning hammasi sho’rlangan. Agarda tuproqda nam kamayib, u qurib qolsa (Quyi Amudaryodagi kabi), u paytda tuproq tipik cho’l tuproqqa, taqir va taqir tipli tuproqlarga aylanadi.
Allyuval tuproqlar bo’z tuproqlar mintaqasida ham uchraydi. Ular bu erda o’tloq-allyuvial, sho’rlangan o’tloq-allyuvial va allyuvial-botqoq tuproqlar deb yuritiladi. Bu tuproqlar O’rta Zarafshonda, Chirchiq-Ohangaron vodiysida, Farg`ona vodiysining sharqiy qismida katta maydonlarni egallaydi.
Hozir O’zbekistonda 4,3 mln. gektarga yaqin erda sug`orib ekin ekilmoqda. Bunday erlarda tuproqlarning tabiiy holati ancha o’zgargan. Obikor dehqonchilik qilinayotgan hududlarda (er yuzidan 2 m balandlikkacha) mikroiqlim o’zgaradi, havoning nisbiy namligi oshadi va harorati biroz pasayadi, tuproqdagi namlik rejimi, mikroflora tarkibi, chirindi miqdori va tuproq qatlami bo’yicha chirindining hamda ozuqa moddalarning taqsimlanishi, tuproq mexanik tarkibi va fizik xossalari o’zgaradi. Bu omillar, shuningdek, erni muttasil haydash va o’g`itlash kabi tadbirlarning birgalikda ta’siri oqibatida tuproqning turli qalinlikdagi o’ziga xos ustki qatlami vujudga keladi. Bu qatlam agroirrigastion qatlam deb ataladi. Binobarin qadimdan sug`orma dexqonchilik qilinadigan erlardagi tuproqlarning tabiiy tuproqlardan farqi katta bo’ladi. Bu tuproqlarni olimlar sug`oriladigan tuproqlar tipiga kiritadilar va ularni madaniy tuproqlarning alohida bir turi deb ta’riflaydilar. Sug`oriladigan bo’z, o’tloq, taqirli tuproqlar ana shular jumlasidandir.