Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Ko’llar va suv omborlari. O’zbekistonda ko’llar nisbatan kam, ular respublikamiz hududida notekis taqsimlangan. Ko’llarning aksariyati kichik ko’llar bo’lib, ular ko’proq daryo vodiylari va deltalarida, vohalar atrofida joylashgan. O’zbekistonning tekislik qismida ko’llar suvga serob tog`larga yaqin hududlarda joylashgan. Respublikaning cho’l tekisliklarida ko’llar deyarli uchramaydi.
O’zbekistonning tog`li qismida ko’llar ko’p, lekin ular tog`larda ham notekis taqsimlangan. Ko’llar asosan 2000-3000 metr balandliklarda, ayniqsa 3000 m dan yuqorida ko’p uchraydi (3-jadval)
O’zbekistonning tekislik qismidagi ko’llarning ko’pchiligi uncha chuqur bo’lmagan oqmas ko’llar bo’lib, ularning sathi, suv hajmi, soni yillar davomida o’zgarib turadi. Masalan, Amudaryo deltasida 60 chi yillarning boshida 2600 ga yaqin ko’l bo’lgan. Deltaga etib keladigan daryo suvlarining etishmasligi va eroziya bazisining pasayishi natijasida ularning soni muntazam kamayib borgan va 1985 yilga kelib 400 taga tushib qolgan.

3-jadval
Ko’llarning balandlik mintaqalari bo’ylab joylashishi

Daryo havzalari	0-500 m	500-1000 m	1000-1500 m	1500-2000 m	2000-3000 m
Amudaryo deltasi va qayiri	422	-	-	-	-
Farg`ona vodiysi	7	-	2	6	21
Chirchiq havzasi	-	5	1	3	20
Surxondaryo havzasi	19	3	-	1	4
Qashqadaryo havzasi	4	-	4	i 2	2
Zarafshon havzasi	19	-	-	3	16

4-jadval
O’zbekiston ko’llari haqida asosiy ma’lumotlar (V. 10⁶ m³).

T r	Ko’llar	Daryo havzasi	Dengiz sathidan balandligi, m	Suv sig`imi 10^6m^3	Suv yuzasi maydoni, km^2	Eng katta chuqurligi, m
1	Orol (1960)		53	1068000	68 000	68
2	Orol (2000)		32,6	160 000	22 500	47,6
3	Arnaysoy	Sirdaryo	237,5	13485,5	2000	22
4	Aydar	Sirdaryo	237,5	12037	1309	25
5	Tuzkon	Sirdaryo	237,5	1448,5	515,8	8,12
6	Qurbonko’l	Shohimar Don	1725	1,17	0,14	13,4
7	Sariqamish	Amudaryo	4,3	28500	2850	39,5
8	Sudoche	Amudaryo	53		337
9	Dengizko’l	Zarafshon	181,5	2723,4	267	22

Tekislikdagi ko’pgina ko’llarning paydo bo’lishi daryolarning eroziya va akkumlyastiya faoliyati bilan bog`liq. Bular eski o’zan o’rnidagi ko’llar, deltadagi ko’llar, daryolarning bosh daryoga yetib bormasligidan hosil bo’lgan ko’llardir.
Tekislikda antropogen ko’llar ham ko’p. Ular asosan pastqam erlarga tashlama va zovur-drenaj suvlarining tashlab yuborilishi natijasida vujudga kelgan. Masalan, Aydar, Sariqamish ko’llari. O’zbekistonning tekislik qismida tektonik ko’llar juda kam, lekin ular katta ko’llardir. Orol, Dengizko’l ana shunday ko’llar. Tekislikdagi katta ko’llarga Amudaryo deltasidagi Sudoche va Arnaysoyni kiritish mumkin.
O’zbekiston tog`laridagi ko’llar asosan tektonik, morena va daryo o’zanini yonbag`irlardan qulab tushgan jinslar to’sib qo’yishi natijasida hosil bo’lgan ko’llardan iboratdir. Respublikamizda 80 ga yaqin to’g`on ko’llar bor. Qorataka, Ko’kko’l, Badak Chirchiq havzasidagi eng katta to’g`on ko’llardir. Qorataka ko’lida 70 mln m<sup>3</sup> gacha suv yig`iladi. To’g`onni suv urib ketishi xafi bor ko’llarga Ixnoch, Shovurko’l, Qorataka va Katta ko’llarni kiritish mumkin. To’g`onning buzilishi oqibatida ko’ldan birdan ko’p suv chiqib ketishi katta sel tusini oladi. Bunday selning xalq xo’jaligi, aholi uchun qanchalik zararli ekani ma’lum. Bunga 1998 yilda Shohimardon soyda bo’lib o’tgan sel misol bo’ladi.
O’zbekiston ko’llari orasida shifobaxsh ko’llar ham bor. Farg`ona vodiysidagi Axsikent, Jizzax shahri yaqinidagi Tuzkon va Dengizko’l ana shunday ko’llardir.
O’zbekistondagi eng katta ko’l Orol dengizidir.
U 18000-20000 yil oldin yer po’stining egilgan joyidagi botiqda vujudga kelgan. O’tgan asrning 60- yillarida Orol dengizi maydoni orollari bilan o’rtacha 68 ming km <sup>2</sup> ni tashkil etgan va suv yuzasi maydonining kattaligi jihatidan dunyoda to’rtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori ko’l va Afrikadagi Viktoriya ko’lidan keyin) o’rinda turgan. Undagi suv hajmi 1000 km <sup>3</sup> , o’rtacha chuqurligi 16,5 m atrofida bo’lgan, eng chuqur yeri g`arbiy qismida bo’lib, 68 m. gacha etgan. Dengizda 300 dan ortiq orol bo’lgan.
Orol dengizi asosan Amudaryo va Sirdaryo suvidan to’yingan. V.L. Shulsning ma’lumotiga ko’ra, 60- yillargacha dengizga Amudaryo yiliga o’rtacha 38,6 km³, Sirdaryo esa 14 km ^{3 s}uv keltirib qo’ygan. Dengizning suv balansida yog`inlarning ulushi 9 km<sup>3</sup> ni, yer osti suvlari esa 5,5 km<sup>3</sup> ni tashkil etgan. Dengiz o’ta arid o’lkada joylashganligidan uning yuzasidan har yil 1 m ga yaqin qalinlikdagi, aniqrog`i 66 km³ hajmdagi suv bug`langan. Bu miqdor dengizga daryolar keltirgan suv yig`indisidan ko’proqdir.
Suv balansi elementlarining nisbatiga bog`liq holda dengizda suv sathi yillar davomida o’zgarib turgan. Masalan; F. Hikmatov ma’lumotiga ko’ra, 1785 yildan dengizda suv sathi ko’tarila boshlagan, 1825 yildan esa pasaygan. 1835 – 1850 yillarda yana ko’tarilgan, 1862 yildan kamaygan, natijada Ko’korol 1880 yilda yarimorolga aylanib qolgan. 1885 yildan boshlab esa dengiz suvi sathi yana ko’tarila boshlagan. 1919 yilda dengizning suv yuzasi maydoni 67 300 km<sup>2</sup>, <sup>s</sup>uv miqdori 1087 km<sup>3</sup> bo’lgan, 1935 yilda esa ko’l maydoni 69670 km<sup>2</sup>, <sup>s</sup>uv hajmi 1153 km<sup>3</sup> ga teng bo’lgan.
Dengiz suvining sho’rligi o’rtacha 10-11 % 0 ni tashkil etgan. Dengiz qishda muzlagani uchun unda 7 oy kema qatnagan.
O’tgan asrning 60-yillarida O’rta Osiyo va Janubiy Qozog`istonda yangi yerlarning o’zlashtirilishi va ekin maydonlarining kengaytirilishi oqibatida sug`orishga olinadigan suv miqdori keskin ortgan. 1965 yilda erlarni sug`orishga jami bo’lib 63,2 km³ suv olingan bo’lsa, 1985 yilda 111,5 km³ suv olingan. Orol dengizida Amudaryo va Sirdaryodan quyiladigan suv miqdori yildan-yilga kamaya bordi. Oqibatda dengiz suv sathi 1960 yildan boshlab jadal sur’atlarda pasaya boshladi. (6-jadval ).
Hozirgi kunda dengiz uch bo’lakka bo’lingan: 1) kichik va sayoz shimoliy qismi; 2) nisbatan katta maydonga ega, lekin sayoz sharqiy qismi, 3) eng chuqur hisoblangan g`arbiy qismi. Ularda suvning sho’rligi 60-80 gG`l atrofida o’zgarib turadi. Dengizda 1984 yildan baliq tutish, 1981 yildan kema qatnovi to’xtatildi. Dengizning qurigan qismi qum va tuzdan iborat katta cho’lga- Orol qumga aylandi.
Orol dengizining qurigan qismidan juda ko’p miqdorda tuz va chang zarrachalarni shamol uchirib, Janubiy Orol bo’yiga yotqizishi bu hududning ekologik holatiga va ekinlar hosildorligiga salbiy ta’sir o’tkazmoqda.
O’rta Osiyo gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot institutining 1994 yilda e’lon qilgan ma’lumotiga ko’ra, Orol dengizining qurigan qismidan shamol 1 yilda 57 mln tonna tuzni uchirib ketib, Janubiy Orolbo’yi hududida 500 km. gacha masofaga tarqatgan. Dengizning qurigan qismidan 100 km masofagacha bo’lgan erlarga tushayotgan qum-tuzning miqdori 1 gektarda 1500-2000 kg.ni, 500 km.gacha bo’lgan hududlarda 500-1000 kg ni, 500 km.dan narida 100 kg ni tashkil etgan.
Hozirgi kunda Orol dengizi suv sathining keskin pasayishi va Amudaryo deltasi suv me’yorining o’zgarganligi munosabati bilan quyidagi uchtasi masalaga e’tibor berish zarur:
1) Orol bo’yida vujudga kelgan tang ekologik vaziyatni bartaraf qilish;
2) Orol dengizi sathini qulay bo’lgan biron mutlaq balandlikda saqlab qolish;
3) Orol dengizi qurigan qismining atrof-muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish.

O’zbekistonda sun’iy suv havzalari- suv omborlari ham ko’p (5-jadval). Ular asosan daryolar oqimini tartibga solib turish, energetika maqsadlarida qurilgan. Respublikamizda 1995 yilda suv xo’jaligi ixtiyorida umumiy hajmi 18,8 mlrd m³ bo’lgan 53 ta suv va 25 ta sel omborlari bo’lgan. Bular daryo havzalari va balandlik mintaqalari bo’yicha notekis joylashgan. Jadvalda keltirilgan 25 ta suv omboridan 1 tasi dengiz sathidan 200 m gacha balandlikda, 12 tasi 200-500 m orasida, 9 tasi 500-1000 m orasida, 3 tasi 1000-1200 m orasida joylashgan. Sirdaryo havzasidagi suv omborlari suv sathi maydonining kattaligi bilan ajralib turadi. Suv omborining foydali tomonlari bilan birga salbiy jihatlari ham mavjud. Ulardan sizilib chiqqan suv atrofdagi grunt suvlarini to’yintirib, ular sathining ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda va oqibatda suv ombori atrofidagi avtomorf landshaftlar asta-sekin yarim gidromorf va gidromorf landshaftlarga aylanmoqda.

5-jadval