|
1.2.Kapital bozori va uning tuzulishi
Kapital jismoniy va hayoliy kapital ajratiladi .
Hayoliy kapital — ssuda kapital qo'yilmalarining alohida shakli . Qimmatli qog'ozlarda aks ettirilgan , u mustaqil harakatni amalga oshiradi , real kapitaldan farq qiladi va o'z egalariga divident yoki foiz shakluda muntazam daromad keltiradi .
Haqiqiy kapital aksiyalarga (ma'lum bir vaqtda ) va investitsiyalarga (ma'lum bir davr uchun hisobga olingan ) bo'linadi . Shuningdek , real kapital kapitalning o'ziga (masalan , dastgox) va kapital xizmatlariga (masalan , dastgohga) bo'linadi . Shu asosda kapital bozorining quyidagi segmenmmtlari ajratiladi:
—kapital tovarlar bozori . Bu ishlab chiqarish aktivlarini sotib olish va sotish ;
—kapital xizmatlar bozori . Ishlab chiqarish aktivlaari ijaraga berilishi mumkin , ular asosida mahsjlot ishlab chiqarilishi mumkin .
—kredit bozori (mablag' uchun pul) .
Haqiqiy kapital mavjud va uch saklda ishlaydi :
—pul kapotali ;
—ishlab chiqarish kapitali ;
—tovar kapitali.
Haqiqiy kapitalning bu uch turli kapital aylanishida ishtirok etadi.
Kapital aylanishi — bu shunday kapital harakatiki, unda turli bosqichlardan o'tib, u o'z harakatini boahlagan shaklga qaytadi . Bundan tashqari davrlarning uzluksizyangilanishi va takrorlanishida , kapital har qanday vaqtda bir vaqtning o'zida barcha shakllarda bo'ladi va shu bilan ishlab chiqarish va aylanma jarayaonining birligaini anglatadi.
Kapitalning aylanishi uning harakati deb ataladi , u ketma- ket o'z avansinni , ishlab chiqarishda ishlatilishini , ishlab chiqarilgan mahsulotnisotishni va asl holatiga qaytarishni qamrab oladi .
Sanoat kapitalining bunday harakati har qanday jamiyatda , uning hijtimoiy-iqtisodiy joylashuvidan qat'iy nazar sodir bo'ladi . Kapitalizm , sotsiolizm , rivojlanayaotgan mamlakatlar— bularning hech biri muhim emas . Farqi ishchhi kuchini ishlab chiqarish voaitalari bilan birlashtirish usullsari va kapital harakatining yakuniy effekti —foydani o'zlashtirish va ishlatishda yotadi . Pul mablag'lari ( D ) ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun kapitalist tomonidan ilgari surulgan ( Cn) va mehnat ( Rs) , bu ishlab chiqarish jarayoniga ulanadi ( NS ) , tayyaor mahsulotlar chiqarilguncha o'zaro aloqada nmbo'lishni davom ettiring ( T ) . Tovarni sotish nilan kapitalust o'z qiymatini pul shaklida oladi ( D) . Boshlang'ich miqdori o'z egasiga qaytariladi kapitalning , lekin allaqachon aniqlovchi miqdorga ko'payadi .
Kapital aylanishining formulasi cheksiz spiral shaklini oladi (M - pul, T — tovar, Pc —ishchi kuchi, Cp — ishlab chiqarish vositalari, P —ishlab chiqarish):
Bu formulada kapitalning har bir shakli ( pul ishlab chiqarish , tovar ) muomalaning o'ziga xos formulasiga ega .Dumaloq qavs kapital aylanishininng universal ( u ham pullik ) formulasini o'z ichiga oladi . Kvadrat qavs ishlab chiqarishning kapitalining , jingalak qavs esa tovar kapitalining aylanishini anglatadi .
Kapital aylanish vaqti ishlab chiqarish va aylanish vaqtidan iborat . Ishlab chiqarish vaqtiga osh davri , ishlab chiqarish jarayonining uzunligi va zaxiralarad kapital borliga kiradi .
Aylanma vaqt tovaralarni dotish va sotib olishni ng davrini o'z ichiga oladi . Bu sotish bozorlaruning uzoqligi , transpiort tizimining rivojlanishi , bozor holati , raqobat darajasi va tovarga to'yinganligiga bog'liq.
Qayta ishlash muddati tayyor mahsulotning omborda bo'lish vaqtini o'z ichiga oladi , uni iste'molchiga yetkazib berish vaqti, tayyor mahsulaotni sotish vaqti , ishlab chiqarish vvositalarining zaxiralarini sotib olish vaqti . Shunday qilib u tayyor mahsulotni sotish va ishlab chiqarish vositalarini o'zlashtirish jarayonini qamrab oladi .
Kapital aylanish tezligi ko'p omillarga bog'liq :
—ishlab chiqarish kapitalining o'zi tuzilishiga ,
—ishlab chiqarishdagi ish davri davomiyligiga ,
—davlatga transport vositasi va avtomobil yo'llari ,
—uskunalar va mashinalarning ishlashidagi to'liqlik va rritm ,
— savdoni yo'lga qo'yish va hokazolar .
Ayirboshlash tezligiga va tayyor mahsulotga qiymatni o'tkazish usuliga qarab ishlab chiqarish kapitali asosiy va aylanmaga bolo'linadi. Asosiy va aylanma kapital o'rtasidagi farqni A. Smit aniqlagan . Uning fikricha , asosiy kapital — bu daromad keltiradigan , shu bilan birga egasining mulki bo'lib qoladigan , aylanma mablag' esa bu uning egaskning mulki bo'lishni to'xtatadigan tovar . Shunday qilib ,chorva mollari asosiy vosita hisoblanadi , lekin agar ular bozorda sotilsa , ular aylanma mablag'larga aylanadi .
Shunday qilib A . Smit aylanma mablag'ni tovar yoki tijorat kapitali deb tushungan. .
D. Rikardoning kapitalni asosiy va aylanma kapitalga bo'linishi boshqa tamoyilga asoslangan edi .U bu bo'linishni kapitalning chidamlilik darajasiga qarab amalga oshirdi .
Biroq A. Smitdan farqli o'laroq , D. Rikardo xom ashyo va materiallar xarajatlarini aylanma mablag'larni ishchi kuchi sotoib olish xarajatlariga tenglashtirdi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
