Buxoro davlat universiteti ijtimoiy- iqtisodiy fakulteti psixologiya ta

 

---

50
 
 
II 
BOB. 
ESHITISHDA 
NUQSONI 
BO‘LGAN 
BOLALAR 
PSIXODIAGNOSTIKASI VA UNI BARTARAF ETISH USULLARI 
2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar psixodiagnostikasi va 
psixokorreksiyasi 
Sezgi  -  inson  sezgi  organlariga  ta'sir  qiluvchi  predmet  va  hodisalarning    eng 
sodda ruhiy jarayonidir. Inson sezgisi tovush, rang, shakl dunyosi haqida ma'lumot 
beradi.  Sezgidan  farqli  o'laroq  idrok  predmet  va  hodisalar  yaxlit  obrazini  o'zida 
namoyon  qiladi.  Har  qanday  otlash  jarayoni  idrok  etish  va  sezishdan  boshlanadi. 
Bu  uning  dastlabki  sezgi  bosqichidir.  Lekin  idrok  atrofdagi  olam  haqida  to'liq 
tasavvur  berolmaydi.  Materiyani  biz  bevosita  idrok  etolmaydigan  xossalari 
mavjud.  Tashqi  olamni  anglash  va  aks  etishning  eng  yuqori  formasi  tafakkurdir. 
Rivojlanishda nuqsoni mavjud bolalar sezgisi atrof muhitni obyektiv aks ettiradi va 
predmet  hamda  hodisalarni  anglashning  muhim  bosqichi  sanaladi.  Kar  bola  idrok 
va  sezgi  asosida  atrofdagi  predmetlar  rangi,  mazasi,  hidi,  shakli  haqida  ma'lumot 
oladi. 
   ENB bolalar sezgisi va idroki shakllanishining umumiy qonuniyatlari bilan 
birga  spesifik  xususiyatlarga  ega  bo'ladi.  Avvalambor,  bu  bolalarda  asosiy  sezgi 
turlaridan  biri  eshituv  sezgisi  mavjud  bo'lmaydi.  Bizning  organizimizga  doimo 
tovush  ta'sirotlari  ta'sir  ko'rsatadi.  Rivojlanayotgan  bola  asosiy  bilim  manbaini 
eshituv sezgisi, idroki orqali qabul qiladi. U atrofdagilar bilan muloqotga kirishib, 
radio,  musiqa  eshitib,  kino,  teatrlarni  tomosha  qilib,  ko'p  ma'lumotga  ega 
bo'ladilar.  Kar  bola  bunday  imkoniyatlardan  chegaralangan  bo'ladi.  Bu  atrofni 
anglash jarayonini qiyinlashtiradi va kompensatsiyani talab etadi. O'z navbatida bu 
ko'ruv, harakat, hidlash sezgisi va idroki rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi.  
Quyida  biz  bu  sezgi  va  idrok  turlarining  o'ziga  xos  xususiyatlarini  ko'rib 
chiqamiz. Kar bolalarda eshituv sezgisi mavjud emas degan fikr noto'g'ridir. Yangi 
okustik  apparatlar  yordamida  o'tkazilgan  tadqiqotlar  natijalari  ko'rsatishicha,  kar 
bolalarning  40  %da  eshituv  sezgisi  qoldiqlari  mavjudligini  ko'rsatdi.  Ulardan 
ta'lim-tarbiya  jarayonida  foydalanish  mumkin.  XIX  asrda  I.I.Fleri,  so'ng  N.M. 
Lagovskiy va boshqa tadqiqotchilar ham karlar eshituv qoldig'i mavjudligini e'tirof 

---

51
 
 
etadilar. Lagovskiy ta'kidlashicha, bu eshituv qoldig'ini faollashtirish, rivojlantirish 
mumkin.  
Gartmani  tadqiqotlariga  tayanib,  Lagovskiy  eshituv  idroki  darajasiga  ko'ra  
bir  necha  guruhlarni  tasniflaydi.  Bu  guruhlardan  biriga  kiruvchi  bolalarda  eshituv 
idroki  ma'lum  darajada  mavjud  bo'lib,  u  noeshitish  tovushlarni  farqlash  imkonini 
beradi. 
Boshqa  bolalarda  eshituv  idrokining  darajasi  balandroq  bo'lib,  u  unli  tovush, 
bo'g'in,  o'zlarni  farqlash  imkonini  beradi.  Yaxshi  ishlangan  tadqiqot  uslubiyoti  va 
takomillashgan  apparaturani  qo'llash  chaqaloqlik  yoshida  bolaning  eshituv 
funksiyasi holatini o'rganish imkonini beradi.  
A.V. Neylon eshituv idrokining darajasiga ko'ra  4 guruhga ajratish mumkin. 
1-guruhga  tovush  tebranishlarini  128  dan  256  Gs  ga  qabul  qiluvchi  bolalar 
jamlangan.  
2-guruhga 256 dan 512 Gs dan tovush tebranishlarini qabul qiluvchi,  
3-guruhga 512 dan 1024 Gs gacha, 
4-guruhga  1024  dan  2048  GS  gacha  tovush  tebranishlarini  qabul  qilgan 
bolalar tasnivlangan.  
3-4  guruhga  taaluqli  bolalar  eshituv  idrokini  ma'lum  darajada  balandroq 
bo'lgani  uchun  ta'lim  amaliyotida  qo'llash  mumkin.  Bu  kar  bolani  eshitish  yaxshi 
egallashi, talaffuzini tushunarli bo'lishiga yordam beradi. ENB   bolalar maktabida 
pedagogik  jarayonda  eshituv  qoldig'idan  foydalanish  imkonini  beruvchi  tovush 
kuchaytiruvchi  apparatlar  bilan  jihozlangan  maxsus  eshituv  xonalari  mavjud 
bo'ladi. 
Tadqiqotlar  natijalari  ko'rsatishicha,  eshituv  qoldig'i  mavjud  bolalar 
eshitishning umumiy ritmi, so'zli va mantiqiy urg'ularni  oson  egallaydilar, bu ular 
eshitishni  tushunarli  va  yaxlit  bo'lishga  sabab  bo'ladi.  Davomiy  mashg'ulotlar 
mashqlar  jarayonida  kar  bolalar  eshituv  idroki  faollashtiriladi.  Bunda  eshituv 
idrokining rivojlanishi anotomo-fiziologik mexanizmining tiklanishi evaziga emas, 
balki eshituv idrokini faollash yo'li bilan amalga oshadi. 

---

52
 
 
Kar  bolada  eshituv  sezgisi  va  idrokini  yo'qolishi  sababli  ko'ruv  sezgisi    va 
idroki asosiy o'rin tuta boshlaydi. Kar bolaning ko'ruv analizatori  atrofdagi olamni 
anglashda  asosiy  ahamiyatga  ega  bo'ladi.  Kar  bolalardagi  ko'ruv  sezgi  va  idroki 
eshituvchi  bolalar  darajasida  bo'lish  L.V.Zankov,  I.M.  Solovev,  K.I.  Veresotskoy, 
tadqiqotlarida  dalillangan.  Hattoki,  kar  bolalarda  ko'ruv  sezgisi  va  idroki 
faollashtirilishi  haqida  ma'lumot  berilgan.  Shu  sababli  kar  bolalar  eshituvchi  bola 
ahamiyat bermaydigan tashqi olam xususiyatlari va nozikliklariga ahamiyat beradi.  
Eshituvchi bolalar karlarga nisbatan yashil, siyohrang, qizil, sabzi ranglar ko'p 
almashtiradilar.  Kar  bolalar  ranglarni  nozik  farqlaydilar.  L.V.Zankov  va 
I.M.Solovev  ta'kidlashgan,  kar  bolalar  chizgan  rasmlarda,  eshituvchi  bolalar 
chizgan rasmlarga nisbatan ko'p detal va qismlarni qamrab olgan bo'ladi.       
Xotira  -  oldin  idrok  etilganni  ifodalash,  saqlash  va  tasvirlash  bilan 
belgilanuvchi  ongli  ruhiy  jarayondir.  Xotirada  insonning  oldingi  tajribani  uning 
faoliyati,  idroki,  qayg'urishi  ifodalanadi.  U  inson  faoliyatida  muhim  o'rin  tutadi. 
Eshituvchilar  dunyosi  bilan  muloqotning  buzilishi  natijasida  karlarni  ijtimoiy 
tajribali egallashi ma'lum darajada murakkabdir. Eshituvchi bola tomonidan tabiiy, 
nisbatan  yengil  egallangan  keng  doiradagi  yengil  material  ularga  maxsus  ta'lim 
jarayonida  egallanadi.  Shu  sababli  eshitishda  nuqsoni  bor  bolalarga  o'z  vaqtida 
yuqori sifatli ma'lumotlar berish lozim. Tashqi olam bilan aloqa natijalarini saqlash 
va ifodalash xotira asosini tashkil etuvchi tasavvur shaklida amalga oshadi. 
Xotira tasavvuri - bu predmet va hodisalarni hissiy ko'rgazmali umumlashgan 
obrazlaridir. Xotira faoliyati natijasi sifatida ular o'tmishida inson tomonidan idrok 
etilgan predmet, hodisalarni ifodalaydi, bevosita perseptiv faoliyati natijasida sezgi 
obrazlari idrok  yuzaga keladi. Shunday qilib, agar idrok  obrazlari bo'lmasa, xotira 
taassuroti  mavjud    bo'lmaydi  (Masalan.  Tug'ma  karlarda  tovush,  shovqin, 
taqillatish  haqida    tassavvurlar  mavjud  bo'lmaydi).  Idrok  va  tasavvur  o'xshashligi 
ularda  predmet  va  hodisalar  xususiyatlari  va  qirralari  namoyon  bo'lishi  bilan 
belgilanadi.  
Tasavvur  idrokka nisbatan kambag'alroqdir. Unda predmetlarni faqat  ma'lum 
tomonlari  namoyon  bo'ladi,  lekin  ba'zi  tomonlari  tushib  qoladi.  Idrokdan    farqli 

---

53
 
 
ular qa'tiy va turg'undir. Xotira tasavvuri vaqt bilan qanday  o'lchanadi? Bu savolga 
javob berish uchun quyidagi maxsus tadqiqotni ko'rib chiqamiz. 
Uchinchi  va  to'rtinchi  sinf    kar  va  ommaviy  maktab  o'quvchilarga  tanish 
bo'lgan  predmet  (uy,  botinka,  koptok)  rasmlarini  ko'rib  eslab  qolish    topshirig'i 
berilgan  rasmlar  sodda  va  bo’g'inlash  uchun  yengil  edi.  Tadqiqot  quyidagicha 
amalga  oshadi:  tekshiriluvchi  stol  oldiga  o'tirgach,  unga  quyidagicha  topshiriq 
beriladi  -  “Hozir  senga  rasm  ko'rsataman.  Uni  diqqat  bilan  tomosha  qil  va  eslab 
qol”. Rasmni stoldan olgach, uni xuddi tasvirlangan qanday chizasan.  
Diqqat.  Ko'r  va  eslab  qol.  Tasvirlar  stol  ustiga  qo’yib  tekshiriluvchi  uni  1 
sekund davomida tomosha qilib, so'ng rasm stol ustidan olib qo'yilgan va bola uni 
rasmini  chizishga  o'tgan.  U  birinchi  rasmni  chizib  bo'lgach,  ungi  ikkinchi  rasm 
berilgan.  Har  bir  tekshiriluvchiga  uchta  rasm  berilgan.  O'quvchilar  idrok  etilgan 
obyektlarni  6  kun,  so'ng  1  oydan  keyin  chizganlar,  o'quvchilarning  bir  guruhi  4 
oydan  so'ng  chizganlar.  Predmet  va    obyektlarni  grafik  ifodalash  bolalarda  texnik 
qiyinchiliklarni  yuzaga  keltirilgan.  Chizilgan  rasmlar  original  rasmlardan 
quyidagilar bilan farqlangan: 

 
ko'rsatilgan rasmdan farqli ularda qo'shilgan detallar mavjud; 

 
ba'zi chizilgan rasmlarda predmetning ba'zi qismlari tushib  
qolgan; 

 
obyekt originaldan o'zgacha tasvirlangan (fazoviy aralashtirish); 
  Obyektlar  orginalda  farqli  o'zgacha  razmerda  tasvirlangan.  Qanday  farqlar 
eshituvchi  va  kar  bolalarda  kuzatiladi.  Lekin  kar  bolalar  rasmlarida  bu  farqlar 
intivsiv  ravishda  namoyon  bo'ladi.  Asosan  orginal  hajmini,  obyektlarni  fazoda 
joylashuvini tasvirlashda bu farqlar aniq ifodalangan. Kar bolalarda obyektni idrok 
etilgani  tasavvurda  ba'zan  saqlanib  qolishi,  ayrim  hollarda  yo'qolib  ketishi 
kuzatiladi.  So'ng  bog'liqligini  aniqlash  uchun  quyidagicha tajriba  o'tkazilgan,  III  - 
IV  sinfdagi  kar  va  sog'lom  o'quvchilarga  uchta  rasm  berilgan  (uy,  o'rmon,  gul) 
tasvirlangan  obyektlarga  mos  kelmaydigan  holat  berilgan.  Uyning  tomi 
derazagacha  tushgan,    botinka  pastki  qismi  notabiiy  holda  tepaga  ko'tarilgan, 
gulning barglari  yo'q. O'quvchilarga ushbu rasmlarni yaxshilab tomosha qilish, uni 

---

54
 
 
eslab  qolish    va  xuddi  shunday  qilib  chizish  topshirig'i  berilgan.  Tasvirlash  eslab 
qolishdan  so'ng  darrov  amalga  oshirilgan.  Natijada  kar  va  sog'lom  o'quvchilar 
chizgan  rasmlarida  obyektlarni  xotirada  qay  darajada  saqlanib  qolgani  namoyon 
bo'lgan. Bu quyidagi jadvalda o'z ifodasini topdi.