Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

 

---

 

47 

2§. Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati 

 

Leksemalar  tasnifidagi  «ma‟noviy  nomustaqillik»  tushunchasi.  Ma‘lumki, 

leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‗linadi: mustaqil so‗z va yordamchi so‗z. 

Ular orasidagi zidlanishni «ma‘noviy va vazifaviy nomustaqillik» tashkil etadi. Bu 

ziddiyat  belgisiga  ko‗ra  yordamchi  so‗z  belgili,  mustaqil  so‗z  esa  belgisiz  a‘zo 

mavqeini egallaydi. Yordamchi so‗z hech  qachon mustaqil  qo‗llanmaydi, bog‗liq  

qurshovdagina    kela  oladi.  Mustaqil  so‗z  esa  mustaqil    qo‗llanilish  va  ma‘no 

ifodalash  qobiliyatiga ega. 

Leksemalarning ma‘noviy tasnifida ilk bosqich belgisi «ma‘noviy mustaqillik» 

emas,  «ma‘noviy  nomustaqillik»  bo‗lishining  sababi  –  mustaqil  leksemaning  bu 

belgiga  nisbatan  betarafligi.  Chunonchi,  katta  guruhni  tashkil  etuvchi    atoqli  ot 

(Tesha,  Anora,  Yoqut)  guruhida,  mavhum  otda  mustaqil  ma‘noning  mavjudligi 

kishini  shubhaga  soladi.  Mustaqil  so‗zda  «ma‘noviy  mustaqillik»  belgisi  shartli. 

Shuning  uchun  leksemaning  ma‘noviy  tasnifida  ilk  bosqichning  belgisi  – 

«ma‘noviy  mustaqillik»  emas,  balki  «ma‘noviy  nomustaqillik».  Ushbu  belgi 

asosidagi  noto‘liq  ziddiyatda  ko‗makchi,  bog‗lovchi,  yuklama  kuchli  (belgili) 

a‘zoni  tashkil  etadi.  Sof  ko‗makchi,  sof  bog‗lovchi,  sof  yuklama  hech    qachon 

mustaqil  ma‘noli  so‗z  xususiyatiga  ega  bo‗la  olmaganligi  tufayli  uning  guruhiga 

o‗ta olmaydi.