Buxoro davlat universiteti biologiya kafedrasi embriologiya va gistologiya

Sinov uchun savollar: 
1.  Spermatozoidlarning tuzilishi haqida gapiring. 
2.  Spermatozoidlarning hujayraviy tarkibi qanday? 
3.  Spermatozoidlar faolligi nima bilan aniqlanadi? 
4.  Spermatozoidlar o‗lchamlari va yashovchanligi anday? 

---

 
3-mashg‘ulot 
Spermatogenez 
Mashg‘ulotning  maqsadi:  Spermatogenez  jarayoni  bilan  tanishish. 
Spermatogenez va uning davrlarini o‗rganish. Spermiogenez jarayonini o‗rganish. 
Kerakli  jihozlar:  mikroskoplar,  yoritgich  chiroqlar,  tayyor  gistologik 
preparatlar jamlanmasi, amaliyot darsi uchun uslubiy qo‗llanmalar, amaliyot darsi 
uchun daftarlar, oddiy qalamlar va ruchkalar. 
Spermatozoidlarning rivojlanish sikli  spermatogenez  (sperma-urug‗, genezis-
rivojlanish) deyiladi, tuxum hhujayralarining rivojlanishi ovogenez (ovum-tuxum) 
deyiladi. 
Jinsiy  hujayralarning  rivojlanishi  ularning  urug‗lanishga  va  embrionning 
kelgusidagi  rivojlanishga  tayyorgarligi  bilan  tomomlanadigan  murakkab 
jarayondan  iborat.  Jinsiy  hujayralarning  urug‗lanishga  tayyorgarligi  ularning 
o‗ziga  xos  tuzilganligi  bilangina  belgilanmaydi:  bunda  yadro  moddasining 
reduksiyasi  muhim  ahamiyatga  ega  bo‗lib  yadro  moddasi  kamayadi. 
Hujayralarning reduksion bo‗linishi jarayonida o‗sish davrida yadroning o‗zgarishi 
bilan boshlanadigan va kam miqdorda yadro moddasi bo‗lgan hujayralarning hosil 
bo‗lishi  bilan  tugallanadigan  jarayonining  hammasi  meyozis  (meiosic-kamayish, 
reduksiya) 
deb 
ataladi. 
Spermatogenez 
birlamchi 
jinsiy 
hujayra 
- 
spermatogoniydan boshlanadi va 4 davrga bo‗linadi. 
1.  Ko‗payish. 2. O‗sish. 3.  Yetilish. 4. SHakllanish 
Spematogoniylar  xromatini  yirik,  ancha  jadal  bo‗yalgan  bo‗lakchalar  holida 
bir tekisda tarqalgan nisbatan katta yadroli odatdagi hujayralardir. 
Ko‗payish 
davrida  spermatogoniylar  mitotik  yo‗l  bilan  jadal  bo‗linadi.  Bu  ular  miqdorining 
birmuncha  ortishiga  olib  keladi.  Spermatogoniylarning  bo‗linish  soni  turli 
hayvonlarda turlicha bo‗ladi. 
Ma‘lum tur uchun uning qanchalik doimiy bo‗lishini aytish qiyin, chunki bitta 
birlamchi  hujayra  avlodini  hisoblab  chiqish  hamma  vaqt  ham  mumkin 
bo‗lavermaydi.  Agar  dastlabki  bitta  spermatogoniyning  hosilalari,  masalan,  ba‘zi 

---

bir suyakli baliqlardagidek ayrim stadiyada rivojlansagina hisoblash oson bo‗lishi 
mumkin. 
Spermatogoniy  qobiqlari  oson  o‗tkazuvchan  bo‗ladi  va  ular  orqali  kiruvchi 
oziq moddalar hujayralarning jadal bo‗linishi uchun energiya manbai bo‗lib xizmat 
qiladi.  Bir  ancha  ketma-ket  mitotik  bo‗linishlardan  so‗ng  o‗sish  davri  keladi,  bu 
davrda  jinsiy  hujayralar  bo‗linmaydi.  Shimiladigan  oziq  moddalar  sitoplazma 
tomonidan assimilyasiya qilinadi va hujayraning jadal o‗sish sabab bo‗ladi. Jinsiy 
hujayralar  birinchi  tartib  spermatositlar  bo‗lib  qoladi,  o‗sish  davrida  ularning 
yadrosida  turli  o‗zgarishlar  ro‗y  beradi.  Bu  o‗zgarishlar  navbatdagi  davrida  sodir 
bo‗ladigan  reduksion  bo‗linishga  tayyorgarlik  hisoblanadi.  Yadro  moddasining 
kamayishiga  tayrlanish  mexanizmini  askaridaning  erkaklik  jinsiy  hujayralari 
misolida  tushuntiramiz.  Ularda  to‗rttadan  xromosoma  bo‘ladi.  O‗sish  davrida  bu 
xromosomalar  juft-juft  bo‘lib  joylashadi,  keyinchalik  esa  ulardan  har  biri  xuddi 
oddiy  kariokinezday  ikkiga  ajralib  ketadi.  Buning  natijasida  xromosomli  guruh 
endi  ikki  xromosomadan  emas,  balki  to‘rttadan  tuziladi.  Bu  gruppalar  tetrada 
(tetra-4  ta)  deb  ataladi.  Tetradalar  soni  ham  dastlabki  xromasomalar  soniga 
nisbatan  ikki  marta  ozaygan  va  askaridada  bayon  etilayotgan  hodisada  ular  2  ta 
bo‗ladi,  ularning  hosil  bo‗lishi  o‗sish  davrining  oxiriga  kelib  tugallanadi.  Jinsiy 
hayot  sikli  fasliy  bo‗ladigan  ayvonlarda  o‗sish  va  yetilish  davrlari  orasida  pauza 
keladi,  boshqa  hayvonlarda  erkaklik  jinsiy  hujayrasi  uning  o‗sishi  tomomlanishi 
bo‗linishi  bilanoq  etiladi.  Yyetilish  davri  hujayraning  ikki  marta  bo‗linishi  bilan 
xarakterlanadi.  Birinchi  bo‗linishda  qiz  hujayralarga  har  bir  tetradadan  juftdan 
xromosomalar  tarqaladi.  Buning  natijasida  hosil  bo‗luvchi  hujayralar  endi 
tetradalar emas balki juft gruppalarni saqlaydi. Yyetilishning bu birinchi bo‗linishi 
reduksion  bo‗linish  deyiladi,  hosil  bo‗luvchi  qiz  hujayralar  esa  ikkinchi  tartib 
spermatositlar  deyiladi.  Yyetilishning  ikkinchi  bo‘linishida  ikkinchi  tartib 
spermatosit  juftlar  hosil  qiluvchi  ilgari  ayrilib  ketgan  xromosomlarning  yangidan 
hosil  bo‘luvchi  hujayralariga  tarqaladi.  Bu  bo‗linish  ekvasion  bo‗linish  deb  nom 
olgan.  Bunda  hosil  bo‘luvchi  hujayralar  spermatidalar  deyiladi.  Bo‗linish  tartibi 
har  xildir:  birinchisi  ekvasion,  ikkinchisi-reduksion  bo‗lishi  mumkin.  Lekin    u 

---

holda  ham  yetilishdagi  bo‗linishlar  natijasida  hujayralarning  har  birida  2  marta 
kam  xromosom  bo‗ladi.  Askaridada  u  2  ga  teng.  SHunday  qilib,  yadro  moddasi 
yetilishning bo‗linishlaridan birida ayni reduksion bo‗linishida hujayra tanasi juft-
juft  joylashgan  xromosomalarning  ajralmasdan  tarqalishi  bilan  bir  vaqtda 
bo‗lingan  uchun  kamayadi.  Yyetilishdan  so‗ng  rivojlanishning  so‗nggi-to‗rtinchi 
shakllanish  davri  keladi,  bunda  spermatida  spermatozoidning  murakkab  shakliga 
ega bo‗ladi. Yyetilishning  ikkinchi  bo‗linishi  natijasida  hosil  bo‗lgan  spermatida 
tipik  yumoloq  hujayradir.  YAdrosida  struktura  yaxshi  ifodalangan  sitoplazmada 
esa  shakllangan  spermatozoidlarda  kuchli  o‗zgargan  holda  bo‗luvchi  barcha 
organoidlar  bo‗ladi.  Spermatida  xiyla  kichik  hujayradir,  chunki,    u  o‗sishini 
yetilish  davri  boshlanguncha  to‗xtagan  birinchi  tartib  spermatositning  2  marta 
bo‗linishi  natijasida  hosil  bo‗lgandir.  SHunga  qaramasdan  unda  sitoplazmaning 
nisbiy miqdori, undan hosil bo‗luvchi spermatozoiddagina nisbatan ko‗proqdir. 
Hujayraning  keyinchalik  oldingi  uchi  bo‗lib  qoladigan  qismiga  yadroning 
ko‗chishi  bilan  spermatozoid  shakllana  boshlaydi.  SHu  bilan  birga  yadro,  yadro 
shirasining  ajralib  chiqishi  tufayli  quyulashadi  va  spermatozoidga  xos  bo‗lgan 
boshcha  shaklini  oladi.  Bu  vaqtda  ikkala  sentriollar  ularni  o‗rab  turuvchi  tig‗iz 
sferadan chiqib ketadi  va   hujayraning  yadro ko‗chib o‗tuvchi tomoniga  qarama-
qarshi qismida bo‗lib joylashadiki, ulardan bittasi ikkinchisiga nisbatan yadrodan 
uzoqroqda bo‗lib qoladi. Birinchisidan hujayradan chiqib ketuvchi va dumning o‗q 
ipiga  aylanuvchi  xivchin  o‗sib  chiqadi.  Protoplazmaning  sentriollar  bilan 
chegaralangan  qismi  buyinchani  hosil  qiladi.  Sentriollar  bilan  yonma-yon 
joylashgan ichki to‗rsimon apparat hujayraning oldingi  qismiga ko‗chib o‗tadi va 
akrosoma hosil bo‗lishida ishtirok etadi (5-rasm). 
          Spermatidlar  organoidlarining  qaytadan  tuzilishi  bilan  parallel  holda 
sitoplazma  yadrodan  borgan  sari  ko‗proq  ajraladi  va  o‗q  ipi  bo‗ylab  sirg‗alib 
tushadi.  Sitoplazmaning  ozroq  qismi  dumning  uchida  uncha  katta  bo‗lmagan 
hoshiya  shaklida  qoladiki,  ko‗p  qismi  hujayradan  tamoman  chiqib  ketsa  ham 
yadroning quyuqlanishi davom etadi va hujayra g‗uj-g‗uj bo‗lib qoladi. 
Barcha 
bu  qayta  tuzilishlar  natijasida  qamchisimon  spermatozoidlar  shakllanadi,  ular 

---

shakllarining  turli-tuman  bo‗lishlariga  spermatidlardan  shakllanish  jarayonidagi 
ba‘zi bir tavofutlar sabab bo‗ladi.