Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

41-MA’RUZA. REZBALI BIRIKMALAR.
REJA:

1. 
   Rezbali birikmalar to’g’risida ma’lumot.
   
2. 
   Metrik rezbaning asosiy geometrik o’lchamlari.
   
3. 
   Rezbaning mustahkamligini hisoblash.
   
4. 
   Rezbaning cho’zuvchi kuchini hisoblash tartibi.
   

1. Rezbali birikmalar to’g’risida ma’lumot.
Rezbali birikmalar bolt, vint, shpilka sifatida ishlatiladi.
Afzalligi:
1. Katta yuklanish ta’sirida etarlicha ishonchli ishlaydi.
2. Ularni ajratish va yig’ish oson.
3. Rezbali detallarni ko’plab ishlab chiqarish mumkin.
4. Arzon turadi va hamma o’lchamlari standartlashtirilgan.
Kamchiligi:
o’zgaruvchan kuch ta’siriga chidamliligi etarli emas va max­sus rezbali detallar tayyorlashning texnologik nuqtai na­zardan qiyinligi.
Shakliga qarab, rezbalar uchburchakli, to’g’ri turtburchakli, trapestiyasimon va doiraviy profilli bo’lishi mumkin. Bu rezbalar ichida eng mustahkami uchburchakli rezba hisoblanadi. Unda ishqa­lanish kuchi katta va mustahkamligi yuqori. Kesilishga ishlaydigan yuzi S - S uchburchakli rezbadan ikki marta katta. Rezbalar cha­paqay va unaqay bo’ladi. Rezbalar stilindrik va konussimon sirt­li bo’lishi mumkin. Ichki va tashqi rezbalar bor. Agar rezbaning o’lchamlari millimetrda ifodalansa metrik rezba, dyumda ifodalan­sa dyumli rezba deyiladi. Metrik rezbada profil burchagi  = 60⁰ dyumli rezbada esa  = 55⁰ bo’ladi.


2. Metrik rezbaning asosiy geometrik o’lchamlari.
d - rezbaning sirtqi
diametri.
V d₂- rezbaning o’rta diametri.
d₁ - rezbaning ichki diametri.
h - rezba profilining
balandligi.
s - rezbaning qadami.
n - rezbaning yo’li (bir marta aylangandagi siljishi) t = n s ko’p qirimli rezba uchun.
 - qirimlar soni.
 - rezba profil burchagi.
- ko’tarilish burchagi.

Titrashlar natijasida rezbalardagi ishqalanish kuchlari kama­yib tormozlanish xususiyati yuqoladi. Natijada birikma bo’shaydi. Buni oldi quyidagicha olinadi:
1. Kontrgayka va prujinalovchi shaybalar quyish. Bunda qo’shimcha detallar hisobiga umumiy qarshilik ortadi.
2. Shplint yoki simdan yasaladi.
3. Pavandlash usulidan foydalanish (Rezbani buzilishiga sa­babchi bo’ladi).
3. Rezbaning mustahkamligini hisoblash.
Rezbali birikmalarda o’q bo’ylab yo’nalgan va vint sterjenini cho’zadigan kuch rezbaning hamma o’lchamlariga bir xilda ta’sir et­maydi.

41.1-rasm. O’q bo’ylab ta’sir etuvchi kuchning vint o’ramlari orasida taqsimlanishi.
Jukovskiy tajribalariga ko’ra buning sababi o’q bo’ylab ta’sir etuvchi kuchdan vintdagi rezbaning bir tomonga, gaykadagi rez­baning qarama-qarshi tomonga deformastiyalanishidir. 52 % dan 2 % ga­cha bo’ladi. Bundan tashqari kuchning taqsimlanishiga gaykaning aniqlik darajasi ham katta rol o’ynaydi. Shuning uchun rezbani mustahkamligini hisoblashda kuch vint o’ramlari orasida bir xilda taqsimlanadi deb qabul qilamiz va rezba ish sirtining ezilishi va a - v bo’yicha kesishini hisoblaymiz._.


41.2 - rasm.

Rezbaning ezilishini hisoblash formulasi :

Z = H/S - rezba o’ramlari soni.
H - rezbaning balandligi.
Rezbaning kesilishi.
- vint uchun.
- gayka uchun.
k =av/s - rezbaning tuzilishini hisobga oluvchi koeffistient. Uchburchakli rezba uchun k = 0,8. To’rtburchakli rezba uchun k = 0,5. Agar t = 0,6 _ok - ekanligini hisobga olsak unda mus­tahkamlik sharti bunda (N = 0,8 d)

vint uchun gayka uchun
Yuklanish turlicha ta’sir etuvchi bolt sterjening mustahkamli­gini hisoblash.
1- hol. Bolt sterjeniga faqat cho’zuvchi tashqi kuchlar ta’sir etadi.
Bunga zo’riqtirilgan holda osib qo’yilgan ilgak misol bo’la­di. Uning rezbali qismi tashqi R kuch ta’siridan cho’zilishga hiso­biy diametri bo’yicha tekshiriladi:

Bu yerda d_X = d 0,94 S
d - rezbaning sirtqi diametri.
S - rezbaning qadami.
2 - hol. Bunga germetik bo’lishi talab etiladigan qopqoqlarni sirib mahkamlash uchun ishlatiladigan boltlar kiradi.

Bunday birikmaga chuzuvchi kuch Rt va burovchi moment Tr ta’sir etadi. Rt kuch ta’sirida hosil bo’lgan kuchlanish:

Burovchi Tr moment ta’sirida hosil bo’ladigan kuchlanish:

Bolt sterjenining mustahkamligi va e’tiborga oluvchi ku­yidagi ekvivalent kuchlanish bilan baholanadi:

Amaliy hisoblarga ko’ra _ekv = 1,3 ekan.
Demak formulani soddalashtiramiz:

10 mm dan kichik diametrli boltlar sirib tortilishda uzilib ketar ekan.

1. 
   - xol. Yuklanish boltning o’qiga tik yo’nalishida ta’sir etadi.
   

4. Rezbaning cho’zuvchi kuchini hisoblash tartibi.

1. Bolt oraliq bilan o’rnatilgan.
Boltlar sirib tortilgani uchun tashqi kuchlar ta’sirida detallar bir - biriga nisbatan siljimaydi. Tenglamasini yozganimizda:

f - detallarning tutashgan joyidagi ishqalanish koeffistienti.
k = 1,3....2 - ehtiyot koeffistienti.
Agar detallar soni ikkita bo’lsa:

Bolt zazor bilan o’rnatilganda R kuch boltning sterjeniga to’g’ridan - to’g’ri ta’sir qilmaydi. Sterjen asosan taranglik kuchi ta’sirida cho’ziladi.

2. Bolt zazorsiz o’rnatilganda.
Bunda teshikka boltlar tig’izlik bilan o’rnatilgan. Bu holda tashqariga qo’yilgan kuch detal orqali to’g’ridan - to’g’ri bolt sterjeniga ta’sir qiladi. Bunday boltni gaykasini sirib tortishga hojat qolmaydi.

Buning uchun ishqalanish kuchini hisobga olmasdan bolt sterje­nini kesilishga va ezilishga hisoblash kerak. Kesuvchi kuchlanish bu­yicha mustahkamlik sharti:

O’rtadagi detal uchun ezuvchi kuchlanish bo’yicha mustahkamlik sharti:

Ikki chetdagi detal uchun:

i - kuch ta’sirida kesilishi mumkin bo’lgan kesimlar soni.
(i = 2 t bilan belgilangan).
Xulosa qilib aytganda zazorsiz o’rnatilgan hollarda boltning o’lchami zazor bilan o’rnatilgandagiga qaraganda sezilarli daraja­da kichik, ishlashi esa ishonchli bo’ladi.