|
2. BUXGALTERIYA HISOBI HUJJATLARINI TURKUMLASH.
Hujjatlar muayyan axborotni ifodalash uchun xizmat qiladi. Shuning uchun
har qanday korxona faoliyatini hujjatlarsiz tassavur qilib bo’lmaydi.
Buxgalteriya hujjatlari mazmunan, shaklan, hajman xilma-xil bо‘ladi.
Ularning maqsadi, yo’nalishi va boshqa bir qator sifatlari ham turlichadir. Shunga
kо‘ra, hujjatlarni to’ldirishga qо‘yilgan umumiy talablar bilan bir qatorda har bir
turkum hujjatlarni tuzishga qо‘yiladigan alohida talablar ham mavjud. Muayyan
turdagi hujjat о‘ziga xos xususiyat va sifatlarga ega. Hujjatlarni xususiyat va
sifatlarini bilmasdan turib buxgalteriya hisobi hujjatlarini tо‘g‘ri tuzish mumkin
emas.
Korxona xо‘jalik faoliyatida yuz beradigan kо‘p sonli operatsiyalarni
hujjatlashtirish uchun turli - tuman hujjatlardan foydalaniladi.Ular alohida belgilari
bо‘yicha guruhlanadi:
1. Bajaradigan vazifasiga kо‘ra;
2/ Xо‘jalik operatsiyalarini aks ettirish tartibiga kо‘ra;
3. Tuzilish joyiga kо‘ra.
Barcha hujjatlar bajaradigan vazifasiga kо‘ra buyruq beruvchi, dalil
bо‘luvchi, buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtiriluvchi va aralash hujjatlarga
bо‘linadi.
Buyruq beruvchi hujjatlarga xо‘jalik operatsiyasini bajarish uchun
farmoyish, topshiriq yoki buyruq berish harakteriga ega bо‘lgan hujjatlar kiradi.
Buyruq beruvchi hujjatlarda avvalo bajarilishi lozim bо‘lgan ishning mazmuni va
muddati, tartibi, kim tomonidan ijro etilishi kо‘rsatilgan bо‘ladi. Ular xо‘jalik
operatsiyasini amalga oshirish va rasmiylashtirish uchun zaruriy vosita
hisoblanadi. Buyruq beruvchi hujjatlar turkumiga ishchi va xizmatchilarni ishga
qabul qilish, ishdan bо‘shatish, ularni mukofotlash tо‘g‘risidagi buyruqlar, tovar
moddiy boyliklarni olish uchun berilgan ishonch qog‘ozlari va boshqalar kiradi.
Masalan, korxona ekspeditoriga ta’minotchilardan xomashyo olib kelish uchun
ishonch qog‘ozi berildi. Ishonch qog‘ozida, ishonch qog‘ozi qaysi korxona
tomonidan, kimga, nima maqsad uchun va qancha muddatga berilganligi
387
kо‘rsatiladi. Ishonch qog‘ozi xomashyoni ta’minotchidan olish uchun buyruq
berayotganligini tasdiqlaydi. Dalil bо‘luvchi hujjatlar xо‘jalik operatsiyalarini
sodir bо‘lganligini tasdiqlaydi va ularni buxgalteriya hisobida aks ettirishga
huquqiy asos bо‘ladi. Dalil bо‘luvchi hujjatlarga kassa kirim va chiqim orderlari,
talabnomalar, bildirishnoma, marshrut varaqlari, schyot-faktura, tovar - transpot
nakladnoylari, va boshqalar kiradi.
Buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtiriluvchi hujjatlar buxgalteriya xodimlari
tomonidan tuziladi. Bunday hujjatlar buyruq beruvchi va dalil bо‘luvchi
hujjatlarning ma’lumotlariga kо‘ra buxgalteriya hisobi schyotlariga yozuvni
amalga oshirishga tayyorgarlik qilish paytida tuziladi. Bunday hujjatlarga moddiy
javobgar shaxslarning, kassirlarning va hisobdor shaxslarning hisobotlari, har-xil
hisob-kitoblar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, egri xarajatlarni taqsimlash,
foydani taqsimlash bо‘yicha hisoblar hamda jurnal-orderlarni, qaydnomalarni va
guruhlash qaydnomalarini tо‘ldirish kiradi.
Aralash hujjatlarga buyruq beruvchi, dalil bо‘luvchi va buxgalteriya yo’li
bilan rasmiylashtiriluvchi hujjatlarning belgilariga ega bо‘lgan hujjatlar kiradi.
Ular bir paytning о‘zida xо‘jalik operatsiyasini sodir bо‘lganligiga va buxgalteriya
yozuvlarini amalga oshirishga hо‘quqiy asos bо‘ladi. Aralash hujjatlar turkumiga
kassa chiqim orderi, kassa kirim orderi, hisob - kitob tо‘lov vedmostlari va
boshqalar kiradi. Masalan, kassa kirim orderi birinchidan, pul berish uchun
farmoyish vazifasini bajarsa, ikkinchidan, kassadan pul berilganligini isbotlaydi va
uchinchidan, buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtirish uchun maxsus rekvizitlarga
ega. Hujjatlar xо‘jalik operatsiyalarini aks ettirish tartibiga kо‘ra boshlang‘ich va
yig‘ma hujjatlarga bо‘linadi.
Boshlang‘ich hujjatlar xо‘jalik operatsiyalari amalga oshirilayotgan paytda
tuzilib, hо‘jalik operatsiyaning sodir bо‘lganligi tо‘g‘risida huquqiy asos va dalil
bо‘lib xizmat qiladi. Boshlang‘ich hujjatlarga kassa kirim orderi , kassa chiqim
orderi, schyot faktura, yuk nakladnoylari, talabnomalar, tovar-transport
nakladnoylari kabi hujjatlar misol bо‘la oladi.
388
Jamlovchi hujjatlar esa boshlang‘ich hujjatlar asosida tuzilib, sodir bо‘lgan
operatsiyalarni ma’lum bir vaqt davomida qayd qiladi. Mazkur hujjatlar
boshlang‘ich hujjatlardagi ma’lumotlarni umumlashtiradi. Masalan, limit-zabor
kartalari, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari jamg‘aruvchi vedomostlar va
boshqalar misol bо‘ladi.
Tuzilish о‘rniga kо‘ra barcha hujjatlar ichki va tashqi hujjatlarga bо‘linadi.
Ichki hujjatlarga korxona ichida tuzilib shu korxona ichida foydalanadigan
hujjatlar kiradi. Tashqi hujjatlarga boshqa korxonalar yoki ayrim jismoniy shaxslar
bilan tuzilgan hujjatlar kiradi (yuk nakladnoylari, talabnomalar, tovar-transport
nakladnoylari kabi xujatlar misol bо‘la oladi).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
