Buxgalteriya lit

Kalkulatsiya  deb,  ma’lum  ishlab  chiqarilgan  mahsulot,
tayyorlangan moddiy qiymatlik, bajarilgan ish va qilingan
xizmatlarning  rejalashtirilgan,  me’yoriy  yoki  haqiqiy
tannarxini ko‘rsatuvchi hujjatga aytiladi.
Kalkulatsiya qilish deb esa, ishlab chiqarilgan mahsulot,
tayyorlangan moddiy qiymatlik, bajarilgan ish va qilingan
xizmatlarning rejalashtirilgan ish va qilingan xizmatlarning
rejalashtirilgan, me’yoriy yoki haqiqiy tannarxini aniqlash
jarayoniga aytiladi.

---

85
Xarajatlarni  mahsulot  tannarxiga  o‘tkazish,  ya’ni
bevosita  tannarxga  ta’sir  qiluvchi  xarajatlardan  unumli
foydalanish,  mahsulot  sifatiga  salbiy  ta’sir  qilmasdan
ularni tejab qolish imkoniyatlarini ishga solish, rentabellik-
ni oshirishga qaratilgan omildir.
Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxiga kiritilgan xara-
jatlar  qonun  va  me’yoriy  hujjatlar  bilan  tasdiqlanib,
kalkulatsiya moddalari ishlab chiqiladi.
Mahsulot  tannarxini  to‘g‘ri  aniqlashda  xarajatlarni
hisobot davrlari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash alohida e’ti-
borlidir. Shunday xarajat moddalari borki, ularni hisobot
davri bo‘yicha to‘liq tannarxiga o‘tkazish iqtisodiy jihatdan
noo‘rindir.  Hozirgi  kunda  mahsulot  (ish,  xizmat)lar
tannarxiga quyidagi xarajatlar kiritilgan.
Misol  uchun, kelgusi yil uchun gazeta va jurnallarga
obuna bo‘lish hisobot yilining oxirida amalga oshiriladi.
Agar  bu  xarajatlarni  hisobot  yilining  oxirgi  oylarida
xarajatlarga  qo‘shilmasa,  mahsulot  tannarxida  sezilarli
o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday xarajatlar
buxgalteriya hisobida „Kelgusi davr xarajatlari“ deb hisobga
olinadi.  Hisobot  yili  boshlangandan  so‘ng  obuna
xarajatlarining  o‘rtacha  oylik  miqdori  aniqlanib,  ishlab
chiqarilgan  mahsulot  tannarxiga  oyma-oy  o‘tkazilib
boriladi.
Mahsulot  tannarxining  to‘g‘ri  hisoblanishi,  har  bir
korxona va tashkilot uchun mas’uliyatli davr hisoblanib,
unda mahsulot ishlab chiqarishga sarf qilingan asosiy va
qo‘shimcha  xarajatlar  hisob-kitob  qilinadi.  Iqtisodiy
adabiyotlarda  mahsulot  ishlab  chiqarishda,  uning  tan-
narxini  aniqlashda  turli  usullar,  shu  jumladan:  oddiy
oraliq,  zakaz  (buyurtma),  normativ  usullarining  ishla-
tilishi ko‘rsatilgan.
Yuqoridagi  usullardan  qaysi  birini  tanlash  va
amaliyotda  foydalanish  bevosita  ishlab  chiqarilayotgan
mahsulotga,  korxona  texnik holatiga  ham  bog‘liqdir.
Mahsulot  tannarxini  aniqlashda  qaysi  bir  usuldan
foydalanmaylik,  tannarxni  aniqlovchi  schot  bo‘lib,  u

---

86
„Asosiy ishlab chiqarish“ schoti hisoblanadi. Bu schotning
debet tomonida tegishli mahsulot ishlab chiqarishga sarf
qilingan  asosiy  xarajatlar  ko‘rsatiladi.  Mahsulot  ishlab
chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  turli  xarajatlar  bosh
schotlarda    yig‘ilib  boradi.  Hisobot  davrining  oxirida
mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar
«Asosiy ishlab chiqarish» schotiga o‘tkaziladi.
Mahsulot tannarxini aniqlashda hukumat tomonidan
belgilangan  xarajatlarni  mahsulot  tannarxiga  o‘tkazish
tartibi va xarajat moddalariga alohida e’tibor talab qilinadi.
Mahsulot  tannarxiga  kiritiladigan  xarajat  moddalariga
asosan ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi „Asosiy
ishlab chiqarish“ schotida aniqlanadi.
O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining
1999- yil  5- fevraldagi  54- qarorida  mahsulot  (ishlar,
xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxiga  kiritiladigan
xarajatlar tarkibi ko‘rsatilgan. Qarorga asosan, mahsulot
(ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxiga ishlab
chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan,  ishlab  chiqarish  texno-
logiyasi bilan shartlangan xarajatlar kiradi.
Ularga quyidagi xarajatlar tegishlidir:
— bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
— bevosita va  bilvosita mehnat xarajatlari;
— ishlab  chiqarish  xususiyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan
ustama xarajatlar.