Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

VI bob. QIMMATLI QOG„OZLAR BO„YICHA 
OPERATSIYALAR HISOBI 
 
6.1. Tijorat banklari tomonidan chiqariladigan  
qimmatli qog„ozlar hisobi 
 
 Qimmatli qog„ozlar – bu ularni chiqargan shaxs bilan ularning 
egasi  o„rtasidagi  mulkiy huquqlarni yoki qarz  munosabatlarini tasdiq-
lovchi dividend yoki foiz ko„rinishida daromad to„lashni hamda ushbu 
hujjatlardan  kelib  chiqadigan  huquqlarni  boshqa  shaxsga  berish 
imkoniyatini nazarda tutuvchi pul hujjatidir.  
 
Qimmatli  qog„ozlarning  bir  qancha  turlari  bo„lib,  ularga  aksiya, 
obligatsiya, veksel, depozit, jamg„armali sertifikatlar va boshqalar kiradi. 
Hozirgi  kunda  ko„pgina  tijorat  banklari  universal  bank  bo„lib, 
ko„plab  bank  operatsiyalari  qatori  qimmatli  qog„ozlar  bilan  ham 
operatsiyalar  bajaradilar.  Tijorat  banklari  qimmatli  qog„ozlarning  emi-
tentlari  sifatida  faoliyat  yuritadilar,  chunki  ko„p  banklar  aksiyadorlik 
banklari bo„lib, o„z ustav sarmoyalarini shakllantirish maqsadida aksiya-
lar  chiqaradilar.  Bundan  tashqari,  banklar  qimmatli  qog„ozlar  bilan 
investitsion  operatsiyalarni  bajaradilar,  qimmatli  qog„ozlar  bozorida 
sarmoyador  sifatida  ishtirok  etadilar,  qimmatli  qog„ozlar  oldi-sotdisi 
bilan, vositachilik operatsiyalar bilan shug„ullanadilar. 
Tijorat  banklarida  qimmatli  qog„ozlar  bilan  operatsiyalari 
O„zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Banki  Boshqaruvi  tomonidan  28/4 
sonli Qarori bilan 2008-yil 13-dekabrda tasdiqlangan “Tijorat banklarida 
qimmatli qog„ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning buxgal-
teriya hisobi to„g„risida”gi Yo„riqnoma asosida olib boriladi. 
Tijorat  banklarining  qimmatli  qog„ozlar  bilan  bajaradigan  ope-
ratsiyalaridan  biri  bu  –  tijorat  banklari  tomonidan  qimmatli  qog„ozlar 
chiqarishdir.  Amaldagi  qonunchilikka  asosan  tijorat  banklari  aksiya, 
obligatsiya,  depozit  sertifikatlari,  veksel  va  boshqa  qimmatli  qog„ozlar 
bozorida  muomalada  bo„luvchi  qarz  majburiyatlarini  bildiruvchi 
qimmatli qog„ozlar chiqarishlari mumkin. Bank tomonidan chiqarilgan 
qarz  majburiyatlarini  bildiruvchi  qimmatli  qog„ozlar  hisobi  ularning 
nominal  qiymati  bo„yicha  23600  «Bank  tomonidan  chiqarilgan 
qimmatli qog„ozlar» nomli balans hisobvaraqlarida olib boriladi. 
Hujjatsiz yoki hujjatli qimmatli qog„ozlarning blankalari Markaziy 
depozitariyda hisobga olinganda provodka quyidagicha bo„ladi: 

---

 
127 
Debet  90327 – “Bankning qimmatli qog„ozlari blankalari”; 
96314 – “Bankning qimmatli qog„ozlari bo„yicha kontr-hisobvaraq”. 
 
Debet  90329 – “Bankning hujjatsiz qimmatli qog„ozlari”; 
Kredit  96314 – “Bankning qimmatli qog„ozlari bo„yicha kontr-hisobvaraq”. 
 
Shunday qilib, tijorat banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qo-
g„ozlar hisobini olib borish uchun hisobvaraqlar rejasining «Majburiyat-
lar»  bo„limida  23600  «Bank  tomonidan  chiqarilgan  qimmatli  qog„oz-
lar»  asosiy  balans  hisobvarag„i  ochilgan  bo„lib,  uning  o„zi  bir  nechta 
hisobvaraqlarga bo„linadi: 
23602 – Chiqarilgan obligatsiyalar 
23604 – Chiqarilgan jamg„arma sertifikatlari 
23606 – Chiqarilgan depozit sertifikatlari 
23608 – Chiqarilgan veksellar 
23610 – Chiqarilgan boshqa qimmatli qog„ozlar. 
Ushbu  hisobvaraqlarning  kreditida  bank  tomonidan  chiqarilgan 
qimmatli  qog„ozlarning  nominal  qiymati  aks  ettiriladi.  Hisobvaraqlar-
ning debetidan so„ndirilganda yoki so„ndirish muddatidan oldin qimmatli 
qog„oz  egalaridan  qayta  sotib  olingan  bank  tomonidan  chiqarilgan 
qimmatli qog„ozlarning nominal qiymati hisobdan chiqariladi. 
Qimmatli  qog„ozlar  nominal  qiymati  bo„yicha  joylashtirilganda 
quyidagi buxgalteriya o„tkazmalari amalga oshiriladi: 
Debet  10101 – “Aylanma kassadagi naqd pullar” yoki bankning va-
killik hisobvarag„i yoki mijoz hisobvarag„i 
Kredit  23600 – “Bank tomonidan chiqarilgan qimmatli qog„ozlar”. 
Qimmatli qog„ozlar blankalari balansdan tashqari hisobvaraqlardan 
hisobdan chiqariladi: 
Debet  96314 – “Bankning qimmatli qog„ozlari bo„yicha kontr-hisobvaraq” 
Kredit  90327 – “Bankning qimmatli qog„ozlari blankalari”. 
 
Debet  96314 – “Bankning qimmatli qog„ozlari bo„yicha kontr-hisobvaraq” 
Kredit  90329 – “Bankning hujjatsiz qimmatli qog„ozlari”. 
Banklar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog„ozlarni nominal qiy-
matidan  ortiq  summaga  sotish  natijasida  yuzaga  keladigan  farq  23696 
«Chiqarilgan qimmatli qog„ozlar bo„yicha mukofot» hisobvarag„ida hi-
sobga  olinadi.  Hisobvaraqning  kreditida  qimmatli  qog„ozlarni  nominal 
qiymatidan  ortiq  bahoga  sotganda  yuzaga  kelgan  mukofot  summasi  aks 
ettiriladi.  Hisobvaraqning  debetida  qimmatli  qog„ozlar  so„ndirilganda 

---

 
128 
yoki  qimmatli  qog„ozlar  qayta  sotish  maqsadida  sotib  olinganda 
hisobdan chiqariladigan mukofot summasi aks ettiriladi. 
Debet  10101 – “Aylanma kassadagi naqd pullar” yoki bankning va-
killik  hisobvarag„i  yoki  mijoz  hisobvarag„i  –  qimmatli  qo-
g„ozni sotish qiymatiga 
Kredit  23600 – “Bank tomonidan chiqarilgan qimmatli qog„ozlar” – 
qimmatli qog„ozning nominal qiymatiga 
Kredit  23696  –  “Chiqarilgan  qimmatli  qog„ozlar  bo„yicha  mukofot 
(premiya)”  –  qimmatli  qog„ozni  sotish  qiymati  va  nominal 
qiymati o„rtasidagi farq summasiga. 
Banklar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog„ozlarni nominal qiy-
matidan  past  summaga  sotish  natijasida  yuzaga  keladigan  farq  23698 
«Chiqarilgan qimmatli qog„ozlar bo„yicha diskont» (kontr-passiv) hisob-
varag„ida hisobga olinadi. 
Hisobvaraqning  debetida  qimmatli  qog„ozlarni  nominal  qiymati-
dan past bahoga sotganda yuzaga kelgan diskont summasi aks ettiriladi. 
Hisobvaraqning  kreditida  qimmatli  qog„ozlar  so„ndirilganda  yoki 
qimmatli  qog„ozlar  qayta  sotish  maqsadida  sotib  olinganda  hisobdan 
chiqariladigan  diskont  summasi  aks  ettiriladi.  Yuqorida  keltirilgan  hi-
sobvaraqlar  bo„yicha  analitik  hisob  qimmatli  qog„ozlarning  turi,  mud-
dati  va  chiqarilish  navbati  bo„yicha  ochilgan  shaxsiy  hisobvaraqlarda 
olib boriladi. 
Shunday  qilib,  qimmatli  qog„oz  nominal  qiymatidan  past  bahoda 
sotilsa, nominal qiymati va sotish bahosi o„rtasidagi farq (diskont) 23698 – 
“Chiqarilgan  qimmatli  qog„ozlar  bo„yicha  diskont  (kontr-passiv)” 
hisobvarag„ining  debetiga  sotish  sanasida  quyidagi  buxgalteriya 
o„tkazmasi orqali o„tkaziladi: 
Debet  10101  –  “Aylanma  kassadagi  naqd  pullar”  yoki  bankning  va-
killik  hisobvarag„i  yoki  mijoz  hisobvarag„i  –  qimmatli  qo-
g„ozni sotish qiymatiga 
Debet  23698 – “Chiqarilgan qimmatli qog„ozlar bo„yicha diskont (kontr-
passiv)”  –  qimmatli  qog„ozni  nominal  qiymati  va  sotish  qiy-
mati o„rtasidagi farq summasiga 
Kredit  23600 – “Bank tomonidan chiqarilgan qimmatli qog„ozlar” – qim-
matli qog„ozni nominal qiymatiga. 
Bank  tomonidan  chiqarilgan  qimmatli  qog„ozlar  bo„yicha  foizli 
xarajatlar  quyidagi  54202-54210  hisobvaraqlarda  olib  boriladi.  Hisob-
varaqning debetida to„langan foizlar, diskont, bank chiqargan qimmatli 

---

 
129 
qog„ozlar  bo„yicha  to„lanishi  kerak  bo„lgan  hisoblangan  foizli  xarajat-
lar,  kreditidan  noto„g„ri  hisoblangan  foizlar,  mukofot,  shuningdek,  yil 
yakunida  moliyaviy  natija  sifatida  yopilib,  31206-hisobvarag„iga  olib 
boriladigan summa aks ettiriladi. 
Agar  bank  qimmatli  qog„ozni  nominal  qiymatidan  past  bahoda 
sotib  olsa,  nominal  qiymat  va  sotib  olish  bahosi  o„rtasida  ijobiy  farq 
45994  –  “Boshqa  foizsiz  daromadlar”  hisobvarag„ining  “Chiqarilgan 
qarz  majburiyatlari  bilan  bog„liq  operatsiyalardan  olingan  daromadlar” 
alohida  shaxsiy  hisobvarag„ining  kreditida  aks  ettiriladi.  Agar  bank 
tomonidan  qimmatli  qog„oz  balans  qiymatidan  yuqori  bahoda  sotib 
olinsa, balans qiymati va sotib olish bahosi o„rtasidagi salbiy farq 55995 – 
“Boshqa  foizsiz  xarajatlar”  hisobvarag„ining  “Chiqarilgan  qarz  majbu-
riyatlari bilan bog„liq operatsiyalar bo„yicha qilingan xarajatlar” alohida 
shaxsiy hisobvarag„ining debetida aks ettiriladi.