Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

Elektron  to„lovlar  tizimi  bu  –  umumdavlat  tizimi  bo„lib,  bank-
lararo to„lovlarni tashkil etadi va u qog„ozsiz texnologiyalarni O„zbe-
kiston  Respublikasi  Markaziy  banki  elektron  pochta  vositalari  orqali 
o„tkazilishiga asoslangan. 
 
Hozirgi kunda elektron to„lovlar tizimi yuqori o„tkazish imkoniya-
tiga ega bo„lib, to„lovlarning respublika miqyosida 15-20 daqiqa mobay-
nida  o„tishini  ta‟minlaydi.  Elektron  to„lovlar  tizimi  quyidagi  funksiya-
larni bajaradi: 

---

 
140 
1.  O„zbekiston  Respublikasi  banklari  o„rtasida  naqd  pulsiz  hisob-
kitoblarni jadallashtirish; 
2.  Uzatiladigan  elektron  to„lov  hujjatlarini  ruxsatsiz  tashqi  daxl 
etishdan himoya qilish; 
3. Banklarning vaqtincha pul resurslaridan samarali foydalanish; 
4. Kredit va risk darajasini boshqarish; 
5.  To„lov  operatsiyalarini  tartibga  soluvchi  qonun  va  qoidalarga 
rioya qilish; 
6. Tijorat banklari tomonidan amaldagi qonunchilikka va bank fao-
liyati  me‟yoriy  hujjatlariga  rioya  qilinishi  bo„yicha  Markaziy  bankning 
nazorat va kuzatuv funksiyalarini bajarish; 
7. Ma‟lumotlar bazasini yaratish. 
Elektron  to„lovlarni  o„tkazishda  initsiator  va  benifitsiar  banklar 
ishtirok  etadi.  Initsiator  bank  bu  –  to„lov  operatsiyalarini  boshlovchi 
bank,  benifitsiar  bank  esa  to„lov  operatsiyalarini  yakunlovchi  bankdir. 
Banklar  o„rtasidagi  hisob-kitoblar  elektron  to„lov  hujjatlari  asosida 
amalga oshiriladi. Elektron to„lov hujjati O„zbekiston Respublikasi Mar-
kaziy banki tomonidan belgilangan shaklda pul hisob-kitob hujjatlari asl 
nusxasi  asosida yaratilgan “elektron” belgili hujjat bo„lib, uning asosiy 
nusxasi hisoblanadi va asl nusxa kuchiga ega bo„ladi. Elektron to„lovlar 
tizimida uzatish uchun mo„ljallangan hujjatlarning to„g„ri to„ldirilganligi 
uchun bank mijozi javobgar bo„ladi.  
Hududiy  axborotlashtirish  markaziga  qayta  ishlash  uchun  uzatila-
digan elektron to„lov hujjatlarini hisoblab  o„tkazish, hisobdan chiqarish 
va  ularning  elektron  fayllarini  shakllantirilishi  to„g„riligi  uchun  javob-
garlik initsiator bankka, hududiy axborotlashtirish markazidan qabul qili-
nadigan to„lov hujjatlari uchun javobgarlik esa benifitsiar bankka yuklatiladi. 
Elektron to„lov tizimi bir qator prinsiplar asosida faoliyat ko„rsatib, 
ular quyidagilardir:  
1. To„lovlar bo„yicha transaksiyani o„tkazish tashabbusi initsiator-
bankka tegishli bo„ladi; 
2.  To„lovni  amalga  oshirishdan  oldin  operatsion  kunning  boshida 
tijorat banklarining ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlaridagi aylanma-
lar va qoldiq mablag„lari bir-biriga muvofiqligi tekshiriladi;  
3. Amalga oshirilgan transaksiya qaytarilmaydi;  
4. To„lovlarning eng yuqori summasi cheklanmagan;  

---

 
141 
5.  To„lovlarning  initsiator  –  bank  tomonidan  vakillik  hisobvara-
g„idagi  mablag„  qoldigi  chegarasida  to„lanadi.  Undan ortiqcha  mablag„ 
sarflash overdraft summasi miqdorida amalga oshirilishi mumkin. 
Elektron to„lovlar ishtirokchilari O„zbekiston Respublikasi Marka-
ziy  bankining  Axborotlash  markazlari  va  hisob-kitob  markazlaridir. 
Elektron to„lovlar tizimidan foydalanuvchilar hisob-kitob kassa markaz-
lari va tijorat banklari hisoblanadi. Elektron to„lovlar tizimi ishtirokchi-
lari  va  foydalanuvchilarining  huquq  va  majburiyatlari  tijorat  banklari, 
axborotlash  markazlari  va  hisob-kitob  markazlari  o„rtasida  tuzilgan 
shartnoma bilan tartibga solinib turiladi.  
Har  bir  bank  elektron  to„lovlar  tizimiga  ko„shilishi  uchun  avvalo 
Respublika  Markaziy  bankida  ro„yxatga  olingan  hamda  BDMAB 
tomonidan  unikal  kod  berilgan  bo„lishi  lozim.  Shu  bilan  birga,  ushbu 
bank  elektron  to„lovlar  tizimiga  chiqish  imkoniyatini  beradigan  tegishli 
dasturiy  majmuaga  ega  bo„lishi  lozim.  Shundan  so„ng  bank  elektron 
to„lovlar  tizimiga  ulanguncha  axborotlashtirish  bosh  markazi  xodimlari 
yordamida ma‟lumotlarni qabul qilish, uzatish bo„yicha bir necha sinov 
tajribalarini  o„tkazish  yo„li  bilan  bank  tayyorgarligining  haftalik  tajriba 
tekshiruvi  o„tkaziladi.  Bunday  tajriba  tekshiruv  ishlari  ijobiy  natija 
olguncha davom ettiriladi.  
Tajriba  tugagandan  so„ng  hududiy  axborotlashtirish  markazida 
bankning elekron to„lovlar tizimida ishlashga tayyor ekanligi to„g„risida 
dalolatnoma tuziladi va bank elektron to„lovlar tizimiga qo„shiladi.