Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

 
Plastik kartochkaning ko„rinishi 
 
 
 
1-rasm. Viza kartasining umumiy ko„rinishi. 
 
“2009-yilda banklar tomonidan qo„shimcha 1 mln.
 
544 ming dona 
plastik kartochkalar muomalaga chiqarilib, ularning umumiy soni 2010- 
yilning  1-yanvar  holatiga  ko„ra  6 mln.  59  ming  donaga  yetkazildi.  Shu 
bilan  birga,  savdo  va  xizmat  ko„rsatish  obyektlarida  o„rnatilgan  termi-
nallar  soni  2009-yil  davomida  33  ming  127  taga  ertib,  yil  oxiriga  kelib 
60 ming 631 donani tashkil etdi.”
5
 
Plastik  kartochkalardan  foydalanilgan  holda  hisob-kitoblarni 
o„tkazish  O„zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Bankning  2002-yil  12-
yanvardagi 11/22-sonli «O„zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar to„g„risida»gi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. 
Bankning  korporativ  kartochkalaridan  foydalanish  tartibi  «Yuri-
dik  shaxslar  tomonidan  milliy  valutadagi  korporativ  bank  kartalaridan 
foydalanish  tartibi  to„g„risida»gi  O„zbekiston  Respublikasi  Markaziy 
bankining  2005-yil  12-martdagi  602-sonli  Nizomida  asoslab  berilgan. 
Korporativ  bank  kartalarining  emissiyasi  «Tijorat  banklari  tomonidan 
bank  kartochkalarini  chiqarish  va  ularni  O„zbekiston  Respublikasida 
muomalada bo„lish tartibi to„g„risida» O„zbekiston Respublikasi Marka-
ziy  bankining  2004-yil  21-fevraldagi  565-sonli  Nizomiga  muvofiq  olib 
                                                           
5
 Pul-kredit sohasidagi mavjud vaziyat va monetar siyosatining 2010 dagi asosiy yo„nalishlari.// 
Bozor, pul va kredit. 2010, №1. 

---

 
119 
boriladi.  Shu  bilan  birga,  plastik  kartochkalar  bilan  ishlovchi  bank 
tomonidan  ishlab  chiqilgan  alohida  me‟yoriy  hujjatlar,  ya‟ni  tartib  va 
qoidalar  ham  mavjud  bo„lib,  banklar  plastik  kartochkalar  bilan  ope-
ratsiyalarni bajarganlarida ushbu hujjatlarga amal qiladilar. 
Plastik  kartochkalar  bank  tomonidan  chiqarilgan  to„lov  vositasi 
bo„lib,  kartochka  egasining  tegishli  bankdagi  hisob  raqamida  mablag„ 
borligiga  guvohlik  beruvchi  va  naqd  pul  to„lanmasdan  tovarlar,  ish  va 
xizmatlarni sotib olish huquqini  o„zida aks ettiradi. Plastik kartochkalar 
jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar bir 
tomondan va mahsulotni realizatsiya qiluvchi, ishni bajaruvchi yoki xiz-
matlarni ko„rsatuvchi yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar 
ikkinchi  tomondan  turib  o„zaro  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarda,  shuning-
dek,  naqd  pul  beradigan  shoxobchalardan  va  bankomatlardan  naqd  pul 
mablag„larini olishda qo„llaniladi. 
Vakolatli banklar xalqaro plastik kartochkalarni muomalaga chiqa-
rish  va  ularga  xizmat  ko„rsatishlari  mumkin,  bunda  ular  xalqaro  to„lov 
tizimlari  bilan  tuzilgan  shartnomalarga  muvofiq  operatsiyalarni  o„tka-
zish  qoidalariga  va  “O„zbekiston  Respublikasida  naqd  pulsiz  hisob-
kitoblar to„g„risida”gi Nizomga amal qilishlari kerak bo„ladi. 
Plastik  kartochkalarga  xizmat  ko„rsatish  bo„yicha  tuzilgan  shart-
noma quyidagilardan iborat bo„lishi kerak: 
a) tomonlarining nomi; 
b) shartnoma predmeti; 
v) tomonlarning huquqlari va majburiyatlari; 
g) tomonlarning javobgarligi; 
d) hisob-kitoblarning o„tkazish shartlari; 
e) shartnomani amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari; 
j) nizolarni yechish tartibi; 
z) tomonlarning yuridik manzili. 
Tegishliligiga ko„ra plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korpo-
rativ turlariga bo„linadi: 

  Shaxsiy kartochka – bu jismoniy shaxsga berilgan plastik kartochka; 

 Oilaviy  kartochka  –  bu foydalanuvchiga  shaxsiy kartochka  ush-
lovchining ishonchnomasiga asosan berilgan plastik kartochka; 

 Korporativ  kartochka  –  bu  yuridik  shaxslar  va  yuridik  shaxsni 
tashkil  etmagan  yakka  tartibdagi  tadbirkorlarga  xizmat  ko„rsatishga 
berilgan  plastik  kartochka.  Korporativ  kartochkalardan  ish  haqi  va 

---

 
120 
boshqa  ijtimoiy  tusdagi  to„lovlarni  to„lash,  shuningdek,  naqd  pul  mab-
lag„larini to„lashda foydalanish ma‟n qilinadi.  
Harakatlanish rejimiga ko„ra plastik kartochkalar quyidagi turlarga 
bo„linadi: 

 Debet  –  ulardan  foydalanish  uni  ushlovchiga  emitent  va  mijoz 
o„rtasidagi  shartnoma  shartlariga  binoan  uning  kartochka  schyotida 
mavjud bo„lgan pul vositalaridan tovarlarga, ishlarga va xizmatlarga haq 
to„lashda  foydalanish  va  yoki  naqd  pul  vositalarini  (korporativ 
kartochkalardan tashqari) olish imkoniyatini beradigan kartochka; 
Kredit  –  undan  foydalanish  uni  ushlovchi  emitent  bilan  tuzilgan 
shartnomaga  asosan,  tovarlar,  ishlar,  xizmatlarga  haq  to„lash  va  yoki 
naqd  pul  vositalarini  olish  uchun  (korporativ  kartochkalardan  tashqari) 
emitent  tomonidan  berilgan  kredit  liniyasi  hajmida  operatsiyalarni 
amalga oshirish imkonini beradigan kartochka; 

 Elektron hamyon – jismoniy shaxsning kartochkasi bo„lib, undan 
foydalanish  uni  ushlovchi  tovarlar,  ishlar,  xizmatlarga  haq  to„lash  va 
yoki  plastik  kartochkadagi  qoldiq  mablag„lari  chegarasida  naqd  pul 
mablag„larini olishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. 
Bitta  kartochkada  bir  necha  «elektron  hamyonlar»  joylashishi 
mumkin. 
Personalizatsiya  qilingan  plastik  kartochkaga  quyidagi  rekvizitlar 
yozilishi kerak: 

 
Identifikatsiyalovchi  ma‟lumotlar  (kartochkaning  tartib  raqami, 
seriyasi va boshqalar); 

 Bank-emitentning (plastik kartochkalari muomalaga chiqaruvchi 
bankning) xos raqami; 

 Schyotning tartib raqami va kartochka ushlovchining familiyasi, 
ismi, sharifi (tashkilotning nomi); 

 Kartochkaning amal qilish muddati. 
 Qaytadan  personallashtirish  uchun  qaytarilgan  plastik  kartochka-
larning  hisobi  93609-sonli  «Saqlanadigan  boyliklar»  nomi  ko„zda  tutil-
magan holatlar schyotining alohida shaxsiy schyotida yuritiladi. 
Plastik  kartochkalardan  foydalanilgan  holda  o„tkaziladigan  ope-
ratsiyalar qog„ozda ifoda etiluvchi (slip, elektron daftaridan hujjat), shu-
ningdek, hisob-kitob ishtirokchilari o„rtasida tuzilgan shartnomada ko„z-
da tutilgan boshqa hujjatlarni (bankomat kvitansiyalari va boshqalar) tu-
zishni ko„zda tutadi. 

---

 
121 
Hujjatlar hisob-kitobda ishtirok etuvchi tomonlarga yetarli bo„lgan 
nusxalarda tuziladi. 
Kvitansiyalar  o„tkazilgan  operatsiyalarni  qo„lda  tiklash  uchun 
yetarli bo„lgan barcha ma‟lumotlarni o„z ichiga olishi kerak.  
Elektron hujjatlar bank-ekvayerga, ya‟ni savdo yoki servis xizmati 
ko„rsatuvchi  bankka,  bank-emitentga  yoki  shartnomada  qayd  etilgan 
kliring markaziga jo„natiladi. 
Bitta bankning bo„linmalari o„rtasida plastik kartochkalar bo„yicha 
hisob-kitoblar  texnologiyasi,  ishlatiladigan  plastik  kartochkalarning  turi 
va o„z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda Bosh bank tomonidan mus-
taqil ravishda belgilanadi. 
Plastik  kartochkalar  bo„yicha  banklar  o„rtasidagi  hisob-kitoblar 
quyidagi variantlarni ko„zda tutadi: 
a) hisob-kitoblar amaldagi elektron to„lovlar tizimi orqali umumiy 
asosda o„tkaziladi; 
b)  kun  davomida  o„zaro  majburiyatlarni  yakuniy  majburiy  hisob-
kitobi  va  yakuniy  hisob-kitoblar  summasini  tijorat  banklarining  korres-
pondent schyotlari hisobiga o„tkazish yordamida hisob-kitoblar ishtirok-
chilari  tomonidan  tashkil  qilingan  protsessing  markaziy  orqali  hisob-
kitoblarni o„tkazish. 
Elektron  to„lov  tizimi  orqali  plastik  kartochkalardan  foydalangan 
holda o„tkazilgan operatsiyalar bo„yicha umumiy hisob-kitoblar quyida-
gi tartibda amalga oshiriladi: 
1)  bank-emitent  tomonidan  o„tkazilgan  avtorizatsiya  hisob-kitob-
larda: 
*  plastik  kartochkalarni  ishlatish  orqali  tuzilgan  xizmat  ko„rsatil-
gan savdo yoki servis xizmati korxonalaridan olingan elektron hujjatlar 
asosida  bank-ekvayer  uning  schyotiga  mablag„larni  o„tkazadi,  bunda 
avtomatik tarzda debetli elektron memorial order shakllanadi va elektron 
to„lovlar tizimi orqali bank-emitentga jo„natiladi; 
* bank-emitentda debetli elektron memorial order asosida dasturiy 
tarzda  kartochka  schyotida  mablag„lar  hisobidan  chiqariladi.  Debetli 
elektron  memorial  order  qog„ozga  chiqariladi  va  kunlik  hujjatlar  yig„i-
masiga tikiladi; 
2)  bank-emitent  tomonidan  majburiy  ravishda  oldindan  avtori-
zatsiya qilingan hisob-kitoblarda: 

 texnologiyalardan  foydalanish  qoidalariga  muvofiq  plastik  kar-
tochkalarni  ishlatish  orqali  tuzilgan  xizmat  ko„rsatilayotgan  savdo  yoki 

---

 
122 
servis  xizmati  korxonalaridan  olingan  elektron  hujjatlar  asosida  bank-
ekvayerda  avtomatik  tarzda  elektron  xabarnoma  shakllanadi  va 
provodkalarni avtorizatsiya qilish va amalga oshirish uchun ETT orqali 
bank-emitentga jo„natiladi; 

 bank-emitent olingan elektron xabarnoma asosida tranziaksiyani 
avtorizatsiya  qiladi,  elektron  to„lovlar  tizimi  bo„yicha  savdo  va  servis 
xizmati  korxonalarning  talab  olinuvchi  depozit  schyotiga  mablag„larni 
o„tkazish uchun bank-ekvayerga elektron to„lovlar tizimi bo„yicha yubo-
riladigan, mijozning kartochka schyotidan mablag„larni hisobdan chiqarish 
uchun elektron memorial orderni avtomatlashgan holda shakllantiradi; 

 bank-emitentdan olingan elektron memorial order asosida bank-
ekvayerga savdo va servis xizmati korxonalarning talab olinuvchi depo-
zit  schyotiga  mablag„larni  amalga  oshiriladi.  Memorial  order  qog„ozda 
chiqariladi va bankning kunlik hujjatlar yig„masiga tikiladi. 
Protsessing  markazlari  orqali  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish 
quyidagi tartibda amalga oshiriladi. 
 
 4-sxema.