«buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi «buxgalteriya hisobi»

ХТ = МТ±МЧ+МУ,
бу ерда:
ХТ - ҳақиқий таннарх;
МТ - меъёрдаги таннарх;
МЧ - меъёрдан четга чиқиш;
МУ - меъёрнинг ўзгариши.
Мисол. Корхонада қуйидаги маълумотлар мавжуд:
- маҳсулот бирлигининг меъёрдаги таннархи - 200 сўм;
- ишлаб чиқарилган маҳсулот - 100 дона;
- ортиқча сарф-харажат - 180 сўм;
- тежалган харажат - 160 сўм;
- ой бошига тугалланмаган ишлаб чиқариш - 20 дона;
- 1 дона тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг меъёрдаги таннархи 210 сўм.
Норматив усул бўйича маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи қуйидагича аниқланади:
1. Меъёрдаги таннарх 20000 сўм (200 сўм*100 дона).
2. Меъёрдан оғишиш: тежалган 160 сўм, ортиқча сарф 180 сўм.
3. Норманинг ўзгариши +200 сўм, чунки тугалланмаган ишлаб чиқариш эски меъёрлар бўйича 4200 сўм (210 сўм*20 дона), янги меъёрлар бўйича 4000 сўм (200 сўм*20 дона).
4. Ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи 20220 сўм (20000+180-160+200).
Калькуляция қилишнинг норматив усули ишлаб чиқариш харажатлари устидан тезкор назорат олиб бориш, корхона ички ишлаб чиқариш резервларини аниқлаш ва уларни ишга солиш имкониятини беради. Шунинг учун бу усул энг долзарб ва илғор усул ҳисобланади.
6. Моддий харажатларни ҳисобга олиш
Моддий харажатлар маҳсулот таннархида катта салмоқни эгаллайди. Буларга «Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ қуйидагилар киради:

1. 
   Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот асосини ташкил қиладиган, четдан сотиб олинадиган хом-ашё ва материаллар.
   
2. 
   Маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнини бир меъёрда таъминлаб туриш, маҳсулот ўраш ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган, сотиб олинган материаллар, шунингдек, асосий фондлар, бино, иншоот, асбоб-ускуналарни таъмирлашда ишлатиладиган материаллар, эҳтиёт қисмлар.
   
3. 
   Ушбу корхонада қўшимча қайта ишлашни ёки йиғишни талаб этувчи сотиб олинган комплектлашган маҳсулот ва ярим тайёр маҳсулотлар.
   
4. 
   Асосий фаолият турига тааллуқли бўлмаган чет корхона ва хўжаликларга бажариладиган ишлаб чиқариш характеридаги иш ва хизматлар.
   
5. 
   Табиий ҳамда минерал хом-ашё базасини қайта тиклаш учун қилинадиган ажратмалар, сув учун тўланадиган тўловлар ва бошқалар.
   
6. 
   Четдан сотиб олинадиган ёқилғининг ҳамма турлари. Технологик мақсадларга, корхона транспорти бажарадиган ишлаб чиқаришга хизмат қилиш бўйича транспорт ишларига, биноларни иситишга, ишлаб чиқаришга сарфланадиган сотиб олинган энергиянинг ҳамма турлари.
   
7. 
   Корхонанинг хўжалик, технологик ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун сарфланадиган сотиб олинган энергиянинг ҳамма турлари.
   
8. 
   Меъёр чегарасидаги материал ресурсларнинг камомади ва бузилишидан келадиган нобудгарчиликлар.
   
9. 
   Материал ресурсларини транспортда ташиш, ортиш, тушириш билан боғлиқ харажатлар. Бу харажатлар ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли элементига қўшилади (ходимларнинг иш ҳақи, меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига, асосий фондлар амортизацияси, материал харажатлари ва бошқалар).
   
10. 
    Мол етказиб берувчилардан олинган материал ресурслари билан бирга сотиб олинган тара ва ўраш харажатлари материал ресурслари қийматига қўшилади.
    
11. 
    Маҳсулот таннархига қўшиладиган материал ресурслари харажатларидан, қайтарилган чиқиндилар ёки таралар қиймати уларни сотиш ёки улардан фойдаланиш ҳақиқий таннархи бўйича чиқариб ташланади.
    
12. 
    «Материал харажатлари» элементи бўйича акс эттириладиган материал ресурслари баҳоси (қиймати) қуйидагилардан ташкил топади: сотиб олиниш қийматидан, жумладан, бартер алмашувида (қўшилган қиймат солиғисиз), коммисион тўловлар, ташқи иқтисодий таъминот ташкилотларига тўланадиган, брокерлар хизматлари қўшилган товар биржалари хизмат қиймати, бож тўловлари, чет ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган транспорт, сақлаш ва келтириш билан боғлиқ харажатлар (тўловлар).
    

Моддий харажатларни тўғри ҳисобга олиш маҳсулот таннархига катта таъсир кўрсатади. Бунинг учун ҳисобни шундай ташкил этиш керакки, унда ҳақиқий харажатларни нормалар билан узлуксиз ва тезкор солиштириш имкони бўлсин.
Материаллар ишлаб чиқаришга корхонада белгиланган норма бўйича уларни ҳажми, оғирлиги, ҳисоби қайд қилинган ҳужжатлар асосида қўйиб юборилади. Бошланғич ҳужжатларни материал ҳисоб гуруҳи ишлаб чиқади.
Харажатлар моддалари бўйича материаллар сарфини ҳисобга олиш учун турли хил ҳужжатлаштириш усуллари қўлланилади. Кўпроқ инвентар ва партион усулларидир.
Инвентар усулда режалаштирилган маҳсулот ҳажмига нисбатан ўрнатилган нормалар чегарасида цехга қўйиб юборилган материаллар қайд қилинган бошланғич ҳужжатлар асосида бухгалтерия сарф қилинган материаллар қийматини ҳисоблаб чиқади. Бунда нормалардан четга чиқиш ҳисобга олинади.
Материалларни ҳисобга олишнинг инвентар усули цехларда доим ой боши ёки охирига ишлатилмай қолган материаллар қолдиғи мавжуд бўлса ишлатилади. Бундан келиб чиққан ҳолда материаллар ҳақиқий сарфи ушбу материаллар қолдиғи чегирилиб ташланиб ҳисобланади. Бунинг учун ҳар бир ҳисоб даври (смена, ҳафта, ой) охирида ишлатилмай қолган материаллар инвентаризацияси ўтказилади. Шундан сўнг материаллар харажати аниқланади: бошланғич қолдиққа жўнатилган материаллар қўшилиб, охирги қолдиқ олиб ташланади.
Материаллар сарфини ҳисобга олиш учун партион усул ҳам қўлланилади, бунда улар ҳар бир очилган материаллар партияси бўйича ҳисобга олинади.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида сарф қилинган материаллар қийматини ҳисобдан чиқаришнинг бошқа усуллари ҳам қўлланилиши мумкин, бу инфляция оқими билан боғлиқ.