Butun olam tortishish qonuni

Butun olam tortishish
qonuni
· Daniyalik astronom Tixo Brage (1546-1601), uzoq vaqt sayyoralar harkatini kuzatadai, juda ko’p qiziqarli ma’lumotlar to’pladi, ammo ularni tushuntirib bera olmadi.
· 
Iogann Kepler (1571-1630) Kopernikning geliosentrik sistama haqidagi g’oyasi va Tixo Brage kuzatishlari natijalaridan foydalanib sayyoralarning Quyosh atrofidagi harakatlanish qonuniyatlarini aniqladi, ammo bu harakatlarning sababini tushuntirib bera olmadi.
·
Isaak Nyuton bu qonunni 23 yoshida kashf qiladi, ammo 9 yil davomida e’lon qila olmadi chunki ,Yer bilan Oy o’rtasidagi masofanning o’sha vaqtdagi noto’g’ri qiymati uning qonunini tasdiqlamas edi. Faqat 1667 yilda bu masofanining qiymati qaytadan aniqlanganidan so’ng Butun olam tortishish qonuni chop etildi.
Butun olam tortishish qonuni qanday kashf qilingan?
Fizika tarixidan…
Nyuton borliqdagi barcha jismlar, olmaning Yerga tushishidan tortib, sayyoralarning harakatigacha yagona qonunga Butun olam tortishish qonuniga bo’ysunadi degan qarorga keldi!
Butun olam tortishish qonuni qanday kashf qilingan!?
Nyuton bir-biriga bog’liq bo’lmagandek tuyuladigan ayrim hodisalar (jismlarning Yerga tushishi, sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi, okeanlardagi suvning ko’tarilishi va pasayishi va hokazolar…), yagona sabab bilan ro’y berishini taxmin qildi.
1667 yilda Nyuton har qanday jismlar o’rtasida o’zaro tortishish kuchlari mavjud degan xulosaga keladi va bu kuchlarni Butun olam tortishish qonuni deb ataydi.

Butun olam tortishish qonuni: Harqanday ikki jism massalari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional bo’lgan kuch bilan tortishadi.

F- gravitasion ta’sir kuchi
m1, m2- ta’sirlashuvchi jismlar massalari
R- jismlar orasidagi masofa
G- gravitasion doimiy
Genri Kavendish tajribasi,
Gravitasion doimiyni aniqlash.
Ingliz fizigi Genri Kavendish iki obyekt o’rtasidagi tortishish kuchining qay darajada katta ekanligini aniqlash uchun tajribalar o’tkazdi va Gravitasion doimiyning aniq son qiymatini aniqladi. Bu esa unga birinchi bo’lib Yerning massasini aniqlash imkonini berdi.
G – gravitasion doimiy, har biri 1kg massaga ega oralaridai masofa 1m bo’lgan ikki jism o’rtasidagi tortishish kuchidir.
G=6,67 10 -11 N m2 /kg 2
Qonunning qo’llanilish chegaralari
Butun olam tortishish qonuni qo’’lanilish chegaralariga ega ular quyudagicha:
1) Moddiy nuqtalar;
2) Shar shaklidagi jismlar;
3) Katta o’lchamli shar va sharga nisbatan juda kichik o’lchamli jism o’rtasida.
Qonunni qo’llab bo’lmaydi gan holatlar: masalan cheksiz o’lchamli sterjen va shar uchun.
Tortishish kuchlari juda kichik, bu kuchlar sezilarli bo’lishi uchun o’zaro ta’sirda ishtirok etayotgan jismlardan hech bo’lmaganda bittasi juda ulkan massaga ega bo’lishi lozim (sayyora, yulduz).
:

• Nima uchun Oy Yerga qulab tushmaydi?
• Biz nima uchun barcha jismlarning Yerga tortishish kuchlarini sezamiz, lekin ularning bir biri bilan tortishishini sezmaymiz?
• Agrda Quyoshning tortish kuchi to’satdan yo’qolsa sayyoralar qanday haraktlanar edilar?
• Agar Oyning orbita bo’ylab harakati to’xtasa, Oy qanday harakat qilar edi?
• Yer yuzidagi odam Yerni o’ziga tortadimi? Osmondagi samolyot-chi? Orbital stansiyadagi fazogir-chi?

O’ylab ko’rib javob bering.
Masalalar (mustaqil bajarish uchun )
1.Massasi 8 t bo’lgan kosmik kema, massasi 20 t bo’lgan orbital stansiyaga 500 m masofaga yaqinlashdi. Ular o’rtasidagi o’zaro ta’sir kuchini hisoblang.
2.Har birining massasi 1000 kg bo’lgan ikki jism o’rtasidagi tortishish kuchi 6,67  10 9 N bo’lishi uchun ular orasidagi masofa qancha bo’lishi lozim?
3.Orasidagi masofa 0,1 m bo’lgan ikkita bir xil sharlar o’rtasidagi tortishish kuchi 6,67  10 -15 N. Sharlarning massalarini aniqlang?
E’tiboringiz uchun raxmat!