Buqalamun: hikoyalar. / Anton Chexov. T.: Yangi

Buqalamun
105
qilib yurishipti, keyin o‘ylab qolishipti. «Gapir-
gan gaplaring joyida, rost, hammamizga ham 
yoqadi, ammo sendan bizga qanday foyda tega-
di? Kelganingga bir hafta bo‘pti-yu, hanuzga-
cha bir qultum araq ichirmading», – deb uning 
uyiga yuzboshini yuborishibdi.
– Yevdokim, yuz so‘m pul ber!
– Ha, nega endi?
 – Yurtga, araq uchun... yurt sening sog‘lig‘ing 
uchun ichmoqchi...
Yevdokimning o‘zi bama’ni, odobli, xudojo‘y 
odam, araq ham ichmaydi, tamaki ham chek-
maydi, boshqalarga ham ichirmaydi.
– Araq uchun sariq chaqa ham bermayman.
– Nega endi bermas ekansan? Nima haqing bor 
bermaslikka? Sen bizning odamimiz emasmi?
– Sizning odam bo‘lsam nima qipti? Sizlardan 
qarzim yo‘q... Oramiz ochiq. Shunday bo‘lgan-
dan keyin, nega pul beray?
Ana gap-u, mana gap! Yevdokim o‘z ayt-
ganida turib oldi, yurt esa o‘z aytganida. Keyin 
yurtning g‘azabi qo‘zg‘ab ketdi. Ahmoqlarni bi-
lasan-ku o‘zing! Ming gapir – baribir tushun-
maydi. Yurtning ichgisi kelgandan keyin o‘n 
ikki xil tilda gapir, zambarakka solib ot, baribir 
tushunmaydi. Ichgimiz keldi deb turib olishadi. 
To‘g‘ri-da! O‘zi hamqishloq bo‘lsa-yu, himmati 
bo‘lmasa! Bu nima degan gap? Shundan ke-
yin  Yevdokimdan har qanday yo‘l bilan bo‘lsa 
ham yuz so‘m olish uchun har xil ig‘vo to‘qish-
ga kirishishdi. Shuncha tirishsalar ham to‘qiy 
olmadi hech kim. Eshigi yoniga kelib, «Senimi, 
shoshmay tur!» deb qo‘rqitishadi. Yevdokim 

---

Anton Chexov
106
bo‘lsa uyida bemalol o‘tiraveradi. «Xudoning 
oldida ham, bandaning oldida ham, qonun 
oldida ham sofman, nimadan qo‘rqay? Erkin 
qushman, qayoqqa uchsam – uchaveraman!» 
– depti. Xo‘sh, mardikorlar puldan umidlarini 
uzadilar, ammo ularning hurmatini qilmagan 
o‘sha erkin qushning qanotlarini yulib olish 
chorasini izlay boshladilar. Kallalarida zig‘ir-
cha aql yo‘qligidan, menga odam yuborishdi. 
Darhol men Replovoga bordim. «Ishlar xurjun, 
Denis Semyonich, pul bermayotir. O‘zing bu-
ning chorasini ko‘r!» – deb arz qilishdi menga. 
Qanday chora topib bo‘lardi deysan? Chora to-
pishning sira iloji yo‘q, hamma gap ravshan: 
barcha qonun Yevdokim tomonida. Mana men 
degan prokuroring ham ming yil bosh qotirsin 
– chorasini topolmaydi... Bunga shaytonning 
ham aqli yetmaydi-da.
Shelma yana bir ryumkani ko‘tarib, ko‘zini 
qisib qo‘ydi.
– Chorasini men topdim, mening aqlim yet di! 
– dedi kulib u. – Men topdim! Qanday qilganim-
ni o‘ylab top-chi, qani! Ming o‘ylasang ham to-
polmaysan! Men mardikorlarga, «Xalo yiq, uni 
o‘z qishloqlaringga oqsoqol qilib saylanglar», 
– dedim. Ular darhol gapning tagiga yetib, uni 
o‘zlariga oqsoqol qilib saylashdi. Bu yog‘ini 
 eshit.  Yevdokimga oqsoqollik muhrini keltirib 
berishdi. U bo‘lsa kulib-qotib yotipti. «Hazilni 
qo‘yinglar, men sizlarga oqsoqol bo‘lishni ista-
mayman!» – deb javob berdi.
– Sen istamasang, biz istaymiz!
– Istamayman dedim, istamayman! Ertaga-
yoq qishloqni tashlab ketaman!

---

Buqalamun
107
– Ketolmaysan! Haqing yo‘q ketishga. Qonun 
bo‘yicha oqsoqol oqsoqollikni tashlab keta ol-
maydi.
Bunga Yevdokim:
– Bu lavozimni ustimdan soqit qilaman, – 
deb javob qipti.
– Haqing yo‘q. Oqsoqol kamida uch yil oqso-
qollik qilishi kerak, o‘shanda ham sud hukm 
chiqarsa soqit qilinadi. Biz seni oqsoqol qilib 
sayladikmi, bo‘ldi, na o‘zing, na biz o‘rindan 
tushira olmaymiz!
Yevdokim dod soldi, faryod ko‘tardi, dar-
rov bosh oqsoqolga yugurdi. Bosh oqsoqol va 
uning mirzasi hamma qonunlarni olib unga 
ko‘rsatishdi.
– Falon-falon moddalarga binoan uch yilga-
cha oqsoqollik qilishing kerak. Uch yil xizmatni 
bajar, keyin ketaver.
– Qanaqa uch yil! Bu yerda bir oy turishim-
ning ham iloji yo‘q. Xo‘jayinning mensiz uyi 
kuyadi-ku! Necha minglab zarar ko‘radi! Za-
voddan tashqari uy-joyim, bola-chaqalarim 
ham o‘sha yerda!
Hech iloji bo‘lmadi. Oradan bir oy o‘tib ketdi, 
Yevdokim yurtga yuz so‘m emas, uch yuz so‘m 
berishga rozi bo‘ldi. Ular-ku pulni jon deb olar-
dilar, faqat vaqti o‘tgan edi. Yevdokim, janobi 
hazrat huzuriga borib unga arz qildi.
– Sizga arzim bor, janobi oliylari. Oilaviy 
sabablar vajidan xizmat qilolmayman. Meni 
bo‘shattiring, Xudo xayringizni bersin!
– Haqim yo‘q. Seni bo‘shatishga qonuniy yo‘l 
yo‘q. Avvalo, o‘zing soppa-sog‘ odamsan, ik-

---

Anton Chexov
108
kinchidan seni qoralaydigan asos yo‘q. Xizmat 
qilishga majbursan.
Senga shuni ham aytib qo‘yayki, u yerda kim 
bo‘lmasin hammani sensirab gapirishadi. Bosh 
oqsoqollar, qishloq oqsoqollari poshsholikning 
martabali odamlari hisoblanadi, mahkama xo-
dimlaridan ham baland turadi, shunday bo‘lsa-
da ularni xizmatkor singari sensirashadi. Triko 
kostyum kiygan Yevdokimning bunday sensi-
rashni eshitishga toqati bor deysanmi? Janobi 
hazratga yalindi, yolbordi.
– Haqim yo‘q, – dedi u. – Inonmasang uyezd 
mahkamasidan borib so‘ra. Hamma ham sen-
ga shunday deydi. Faqat men emas, guberna-
tor ham seni bo‘shatolmaydi. Xalqning hukmi, 
agar qoida asosida chiqarilgan bo‘lsa, uni hech 
kim bekor qilolmaydi. – Yevdokim to‘raga arz 
qilib bordi. To‘radan ispravnikka yugurdi. Butun 
uyezdni kezib chiqdi, hamma joyda «Haqimiz 
yo‘q, xizmat qil», – degan javobni qildilar. Ahvoli 
tang. Zavoddan bo‘lsa ketma-ket xat kelib turib-
di. Yevdokimning qavmi-qarindoshlari ham meni 
chaqirtirishga maslahat berishibdi. Xoh inon, 
xoh inonma, odam yubormasdan, o‘zi ot qo‘yib 
keldi. Kela solib gap-so‘z yo‘q, qo‘limga yuztalik-
ni tutqazdi. «Umidim sizdan», – deb yalindi.
– Xo‘p, mayli, yuz so‘lkavoyga sizni bo‘shat-
dirishim mumkin, – dedim.
Yuz so‘lkavoy olib, uning ishini darrov 
to‘g‘riladim.
– Qanday qilib? – deb so‘radi qovoqxona 
egasi.

---

Buqalamun
109
– Top-chi! Oppa-oson. Butun gap – qonun-
ning o‘zida.
Shelma, uning yoniga kelib, qahqahlab ku-
la-kula, qulog‘iga shivirladi.
– Biron narsani o‘g‘irlab, qo‘lga tushib, ishi-
ning sudga oshirilishini maslahat berdim. Qa-
lay? Joyidami? Men senga aytsam, oldiniga u 
shoshib qoldi. «Qanday qilib o‘g‘irlay», – deydi. 
«Mana shunday o‘g‘irlayverasan-da», – dedim. 
– Mana, mening ichi bo‘sh hamyonim, shuni 
o‘g‘irla, bir yarim oy avaxtada yotib chiqasan, 
vassalom. Oldiniga u, nomim bulg‘anadi, deb 
ko‘nmadi. Pokiza nomning senga nima keragi 
bor, dedim. Nima, sening bitilgan nomayi a’mo-
ling bormidi? Bir yarim oy avaxtada yotib chiqa-
san, vassalom, ish bitadi-ketadi. Seni qoralov-
chi manba ham tayyor, oqsoqollik medalini ham 
sendan tortib olishadi! O‘ylab turib-turib, rozi 
bo‘ldi-da, mening quruq hamyonimni o‘g‘irlab 
ketdi. Bir yarim oy avaxtada yotib chiqdi, meni 
haligacha duo qiladi. Mana, aqlni ko‘rdingmi 
endi, og‘ayni! Butun dunyoni axtarib chiqsang 
ham, dehqonlar mojarosiday siyosatni topol-
maysan, bunaqa ishlarni mendan bo‘lak hech 
kim yecholmaydi. Hech kim bekor qilolmaydi, 
faqat mening qo‘limdan keladi. Shunaqa.
Shelma yana bir stakan araq chaqirdi-da, 
boshqa bir hikoya, Replovo mardikorlarining 
birovning o‘rilmagan bug‘doyini sotib, ichib 
yuborganlari haqidagi hikoyani boshladi.

---