Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

AL va KHK darsligidan:

O‘zbek tili va uning taraqqiyot bosqichlari

Qadimgi turkiy til. Jamiyat oilalardan tashkil topganidek, tillar ham turli-tuman oilalarga bo‘linadi.Til oilalari shu oilaga asos bo‘lgan til nomi bilan yuritiladi. O‘zbek, uyg‘ur, qirg‘iz, qozoq kabi tillarning turkiy til deyilishiga sabab shuki, ularning hammasi qadimgi turkiy tildan ajralib chiqqan.

Demak, hozirgi barcha turkiy tillar (o‘zbek, uyg‘ur, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq, turk, turkman, ozarbayjon, usmonli turk, tatar, xakas, yoqut va boshq.) uchun qadimgi turkiy til umumiy til (bobo til) sanaladi.

Hozirgi turkiy tillarning shakllanish tarixini ko‘pchilik olimlar bir necha davrlarga bo‘ladilar. 1. Oltoy davri. 2. Eng qadimgi turk davri. 3. Qadimgi turk davri. 4. O‘rta turk davri (hozirgi barcha turkiy xalqlar va ular tillarining shakllanishi hamda rivojlanishi davri) va boshqalar.

Mutaxassislarning fikricha, turkiy tillar qadimda mo‘g‘ul va tungus-manjur tillari bilan birgalikda bitta oilani tashkil etgan va bu til oltoy tili deb atalgan. Keyinchalik oltoy tili tarmoqlanib ketgan.

Qadimgi turkiy til davriga oid yozma manbalarga o‘rxun-enasoy, uyg‘ur (qisman moniy) sug‘d yozuvlarida yozilgan asarlar mansub bo‘lib, mazkur yozuvlar hozirgi turkiy tillarning barchasi uchun umumiy sanaladi. “Kultegin”, “Bilga xoqon”, “To‘nyuquq bahodir” kabi yodgorliklar tili shu davrga mansub.

O‘rxun-Enasoy yodgorliklarida uchraydigan ba’zi so‘zlar va gaplarga e’tibor bering:

budun – xalq ko‘ch – urug‘, zot

bilig – bilim o‘kush – ko‘p

ingek – sigir o‘z – jon, vujud

yag‘i – yov, dushman art – tepa, dovon

batsiq – g‘arb erik – mard, botir, erkin

Biz qo‘rqmadimiz, sungusdimiz – Biz qo‘rqmadik, jang qildik. Neke qorqurbiz – Nimadan qo‘rqamiz. Turk budun yoq bo‘lmazun! Budun bo‘lsun! – Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin! Xalq bo‘lsin!

Ko‘rinyaptiki, bu davrdagi so‘zlarning tushunilishi ancha qiyin.

Urxun-enasoy yozuvi haqidagi dastlabki xabarlar N.K.Vidzen, S.U.Remezov, I.Tabbet-Stralenberg, D.G.Messershmidt, M.A.Kastren kabi tadqiqotchilar tomonidan e’lon qilingan.

1889-yili N.M.Yadrinsev Mongoliyadagi Qoraqurum shahristoni xarobalaridan ikkita katta bitiktosh topib oldi. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, bu toshlar Kultegin va Bilga xoqonlar sharafiga qo‘yilgan bitiktoshlar ekan.

V.V.Radlov, V.Tomsen, P.M.Melioranskiy kabi olimlar bu sirli yozuvlarni o‘qishga qattiq kirishganlar. 1893-yilning 25-noyabr kuni V.Tomsen birinchi bo‘lib bitiktoshlar sirini ochganligini e’lon qildi. Bu vaqtda V.V.Radlov 10 ta harfni o‘qib ulgurgan edi. Mazkur sirli yozuvlar turk xalqiga tegishli ekan. Enasoy hamda O‘rxun daryolari havzalaridan topilganligi uchun ular urxun-enasoy yozuvlari deb atala boshlandi. Hozirda ularning 700 ga yaqin namunalari fanga ma’lum.