Asos qismga yasovchi vositalar qo‘shib hosil qilingan ravishlarga yasama ravishlar deyiladi. Masalan, xotinchasiga, bolalarcha, mardona kabi.
Yasama ravishlar yasashga asos qismga yasovchi qo‘shimcha qo‘shish yordamida yoki so‘zlarni bir – biriga qo‘shish orqali hosil qilinadi.
Yasashga asos qism ot, sifat, olmosh, sifatdosh va ba’zan ravish bo‘lishi mumkin. Quyidagi qo‘shimchalar ravish yasash uchun xizmat qiladi:
-cha: yangicha, eskicha, hozircha, uningcha, shuncha, o‘zbekcha kabi
-larcha: mardlarcha, do‘stlarcha, qardoshlarcha
-lab: harflab, haftalab, tonnalab
-ona: itoatkorona, mardona, mag‘rurona
-lay (layin): tiriklay, tiriklayin, butunlay
-n (-in,-un): ertan – kechin, qishin – yozin, ochin – to‘qin, ostin - ustun
Ravish yasovchi –larcha qo‘shimchasidagi –cha qismi kabi, singari ko‘makchilari bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ular ko‘pincha almashtirilib qo‘llaniladi.
Masalan, mardlarcha-mardlar kabi, yovuzlarcha-yovuzlar singari.
Shuningdek, ravish yasovchi –cha qo‘shimchasi otlardagi kichraytirish-erkalash qo‘shimchasi bo‘lgan –cha bilan omonimik munosabatda bo‘ladi. Masalan, yosh yigitcha-yigitcha ishladi.
Bu o‘rinda –cha qo‘shimchasining omonimligi asosida leksema omonimligi vujudga kelgan:yigitcha:1.Kichkina yigit.2.Yigit kabi.
-cha ning bu ikki vazifasi urg‘u bilan ham farqlanadi. Kichraytirish-erkalash ma’nosini bildiruvchi –cha qo‘shimchasi urg‘u oladi.Yigitcha, qizcha, kuchukcha kabi. Ravish yasovchi –cha qo‘shimchasi esa urg‘u olmaydi. Urg‘u so‘zning bu qo‘shimchadan oldingi bo‘g‘iniga tushadi: yigitcha, xotincha, erkakcha kabi.
-cha qo‘shimchasini tushirib qoldirib, bu qo‘shimchani olgan so‘z oldidan kichkina so‘zini qo‘yish mumkin bo‘lsa, -cha qo‘shimchasi otning kichraytirish-erkalash shaklini hosil qiluvchi qo‘shimcha sanaladi. Masalan, quticha-kichkina quti, uycha-kichkina uy kabi.
-cha o‘rniga –dek, kabi, singari ko‘makchilarini qo‘shish mumkin bo‘lsa, u ravish yasovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Masalan, yigitcha-yigit kabi(singari).
So‘zlarni takrorlash va juftlash yo‘li bilan ham ravish yasash mumkin.
Masalan, nari – beri, hali – beri, naridan – beri, erta – indin, tez – tez, juda – juda, qadam – baqadam singari ravishlarga e’tibor bersangiz, ularda bir so‘zning takrorlanishini yoki o‘zaro ma’nodosh va zid ma’noli ikki so‘zning juft keltirilganligining guvohi bo‘lasiz. Masalan, tez – tez (bir so‘zning takrori), eson – omon (ma’nodosh so‘zlarning juftlashishi), avval – oxir, erta – kech (zid ma’noli so‘zlar juftlashishi).
Bunday ravish qismlari o‘rtasiga yozuvda doimo chiziqcha qo‘yib yoziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |