Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

So‘zlardagi ichki ma’noviy farqlar:

Boshqacha-o‘zgacha-ajib-ajoyib-g‘alati-g‘aroyib-alomat-antiqa.

Tuzuk-durust-bir navi-yaxshi-zo‘r-a’lo-gap yo‘q-mixdek.

So‘z ma’nosining darajalanishi.So‘zlarning ma’no guruhlari tarkibida biror-bir belgi boshqasiga nisbatan kuchli yoki kuchsizroq ifodalanishi mumkin.

a) yosh belgisiga ko‘ra: qiz-juvon-ayol.

b) rang belgisiga ko‘ra: qizil-qizg‘ish-qip-qizil.

d) harakat belgisiga ko‘ra: yurmoq-chopmoq-yugurmoq-yelmoq.

Antonimlar (zid ma’noli so‘zlar)

Bilish jarayonida narsa va hodisalarni, harakat-holatlarni, belgi va xususiyatlarni bir-biriga zidlash, ularning o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bizning butun bilim faoliyatimiz zidlanishlarga asoslangan desak, yanglishmaymiz. Shuning uchun zidlanishlarga bizning ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Jaloliddin Rumiy va boshqalar katta ahamiyat berganlar, xususan, Jaloliddin Rumiyning ta’kidlashlaricha, har qanday “ashyo”ning qimmati ziddi bilan ayon bo‘ladi, ziddi bo‘lmagan narsani ta’rif etish imkoniyatdan tashqaridadir. Tangri nurning oshkor bo‘lishi uchun qorong‘i etib yaratilgan mazkur olamni mavjud ayladi… Odam ro‘parasida Iblisning, Muso qarshisida Fir’avnning, Ibrohim oldida Namrudning va Mustafo qarshisida Abu Jahlning paydo bo‘lishini bunga misol qilib keltirish mumkin. Ana shunday zidlanishlar tilimizda ham o‘z ifodasini topgan. Birini aytishimiz bilan uning ziddi xayolimizga keladi. Masalan, oq – qora, uzun – qisqa (kalta), baland –past, dono – ahmoq; -li (suvli), -siz (suvsiz) va boshqalar.

O‘zaro zid ma’noli so‘z va qo‘shimchalarga antonimlar deyiladi.So‘z maqomidagi antonimlar lug‘aviy (leksik) antonimlar, qo‘shimcha maqomidagi antonimlar esa affiks antonimlar sanaladi.

Nutqimizda lug‘aviy (leksik) antonimlardan foydalanish fikrimizni ta’sirli ifodalashda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, badiiy adabiyotda zid ma’noli so‘zlarni bir-biriga zidlash asosida badiiy san’at hosil qilinadi. Bunday san’atga tazod san’ati deyiladi. Meni ko‘rsa, farq etmas Xazon birla bahorimdan

Charxi kajraftorning bir shevasidan dog‘man,

Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadir (Furqat).