Buhoro oziқ –ovқat va engil sanoat tehnologiya instituti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi yiғilishida muhokama қilindi va қўllanma sifatida institut uslubiy kengashi muhokamasiga tavsiya etildi

Mulk huquqi – o`z egasiga unga tegishli mulkka nisbatan egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish bo`yisha vakolatlar beruvchi ashyoviy huquqdir.

Mulk huquqi uch tarkibiy qismdan iborat:

1. mulkka egalik qilish;

2. undan foydalanish;

3. mulkni tasarruf etish.

Egalik qilish huquqi – bu amalda ashyoga ega bo`lish, unga bevosita ta`sir o`tkazish imkoniyati. Egalik qilish huquqi qonuniy va noqonuniy bo`lishi mumkin.

Foydalanish huquqi – bu ashyolar vositasida u yoki bu ehtiyojlarni qondirish, ashyodan uning foydali xususiyatlarni hamda daromadni olish huquqidir.

Tasarruf etish huquqi- yuridik hujjatlar asosida ashyoning taqdirini tasarruf etish yo`lidagi qonuniy huquqlikdan foydalanish bo`lib ifodalanadi.

Birgalikdagi mulk. Bunda birgalikdagi mulk ishtirokchilari mulkdorlari ulushlarini aniqlamagan holda birgalikda egalik qiladilar va foydalanadilar. Er-xotinlar mulki va dehqon fermer xo`jaligi mulki shunday mulk hisoblanadi.

Mulk huquqi vujudga kelishining boshlang`ich usullari:

1) mulkni yaratish va ko`paytirish;

2) ko`char va ko`chmas mulkka ochiq, uzoq va uzluksiz egalik qilish natijasida mulkni egallash;

3) hamma yig`ib olishi mumkin bo`lgan ashyolarni mulkka aylantirish;

4) egasiz ashyolar, topilma, qarovsiz hayvonlar va xazinaga mulk huquqini egallash.

Mulk huquqi vujudga kelishining hosila usullariga quyidagilar kiradi:

1. Shartnoma asosida (oldi-sotdi, almashish, hadya qilish va h.k.)

2. Meros qilib qoldirish asosida.

3. Natsionalizatsiya (milliylashtirish) asosida.

4. Xususiylashtirish asosida.

5. Rekvizatsiya asosida.

6. Musodara asosida.

Mulk huquqining bekor bo`lishi. Mulk huquqi mulkdorning ixtiyoriy suratda majburiyatni bajarishi, mulkdorning mol-mulk taqdirini hal qiladigan bir tomonlama qaror qilishi, sud qarori asosida mol-mulkni olib qo`yish (sotib olish) yo`li bilan, shuningdek, mulk huquqini bekor qiluvchi qonun hujjatlariga asosan bekor bo`ladi.

Mulk huquqini muhofaza etish usullari. Vindikatsiya da`vosi-bu mulkdorning o`z mol-mulkini boshqa har qanday shaxsning qonunsiz egaligidan qaytarishni sud orqali talab qilib olish huquqi.Vindikatsiya da`vosi bilan chiqish uchun quyidagi shartlar bo`lishi kerak:

- talab qilinayotgan mulk amalda boshqa shaxsning egaligida bo`lishi kerak;

- faqat boshqasiga almashtirib bo`lmaydigan ashyolar va turga xos alomatlari bo`lgan ashyolar da`vo predmeti bo`lishi mumkin;

- mulkdor mahrum bo`lgan mulk o`zining asosiy xususiyatlarini va sifat belgilarini yo`qotmagan bo`lishi lozim;

- mulkiga ega bo`lmagan mulkdor va uni qonunsiz egallovshi shaxs da`vo qilinayotgan mol-mulk bo`yisha bir-birlari bilan shartnoma yoki boshqa majburiyatli huquqiy munosabat bilan bog`lanmagan bo`lishlari kerak.

Vindikatsiya da`vosini qondirishda tegishli hisob-kitoblar amalga oshirilishi kerak. Da`vogar mol-mulkni asli holida qaytarish bilan birga, agar javobgar shu mol-mulkni insofsiz egallab turgan bo`lsa, undan mol-mulkka egalik qilgan butun vaqti davomida olgan foydalari (hosil-daraht)ni qaytarishni yoki to`lashni talab qilishga haqlidir. Ayni paytda insofli egallovshi ham, insofsiz egallovshi ham mol-mulkdan qancha vaqt davomida olingan daromad mulkdorga qaytarilishi kerak bo`lsa, shuncha vaqt davomida mol-mulkka qilingan zaruriy harajatlarni to`lashni mulkdordan talab qilishga haqlidir.

Negator da`vo – o`z mulkiga qilayotgan mulkdorning shu mulkdan foydalanishi va uni tasarruf etishdagi qonuniy huquqlarini amalga oshirishdagi to`sqinliklarni bartaraf etish talabidir. Negator da`vosi bo`yicha da`vogar-mol-mulkning amaldagi va qonuniy egasi bo`lgan, lekin undan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo`lgan shaxs. Negator da`vosi bo`yicha javobgar – o`zining g`ayri huquqiy hatti-harakatlari bilan mulkdorning o`z qonuniy asosda foydalanish huquqini to`la amalga oshirishiga imkon berayotgan shaxs.