Бухоро мусиқа фольклорининг тарихий- назарий ва амалий масалалари

товуш ва сўз, сўз бирикмаси ва гап каби тил ҳамда 
нутқ бирликлари орқали ифода топувчи, улар воситасида муайян маъно-
мазмун англатувчи фольклор асарларининг 
композицияси ҳақида ҳам бемалол 
гапириш ўринли бўлади. 
Зеро, тилнинг фонетик ва лексик ҳодисалари бадиий матндаги образлар учун 
шакл, образлар айни пайтда тилга нисбатан мазмун бўлиб келишини инкор этиб 
бўлмайди. Адабиётшунослик назариясида белгилаб кўрсатилганидек: “образ 
бадиий мазмунни ифодалаш шакли”дир. Аммо адабиётшунос С.Мелиев 
таъкидлаганидек: “Бадиий образлар, умуман, бадиий воқелик муайян давр ва унда 
яшаётган одамларни акс эттирса-да, амалда у тил воситасида яралган бевужуд 
реалликдан бошқа нарса эмас. Бадиий асар идеал реаллик сифатида ҳеч қандай 
моддий вужудга эга эмас. Ҳарфий белгилардан иборат
, 
қоғоздаги сўзларни, китоб 
ҳолидаги асарни моддий вужуд деб бўлмайди, албатта. Бу – асар борлиғининг 
ташқи, зоҳирий кўриниши, холос. Бадиий асар ўқилиш жараёнида ўқиётган субъект 
онгида ҳақиқий маънода вужудга келади. Лекин бу ҳам моддий вужуд эмас, идеал 
вужуд, яъни кўз билан кўриб, қўл билан тутиб бўлмайдиган, фақат тасаввурда 
яшайдиган хаёлий вужуд, юқорида айтилганидек, идеал ёки нореал реалликдир”
1
. 
Фольклор асарлари – ҳар бир халқ ижтимоий-маданий ҳаётидаги, 
турмуш воқелигидаги мавжудликлардан биридир. 
Мавжудликлар эса шакл 
(композиция) даъвосини қила олади. Негаки, ҳар бир мавжудлик ўз ташқи 
кўриниши (шакли)га ва шу шакл орқали англашиладиган моҳияти (мазмун)ига эга 
бўлади.
Фольклор асарлари аждодларимиз тарихи, ижтимоий-маданий турмуш тарзи, 
меҳнат фаолияти, келажак ҳақидаги ўй-орзуларини воқелик сифатида (нарса 
характерида) идрок қилишимизда муҳим аҳамиятга молик абстракция бўлиб, 
бевосита кўра олмасак-да, ҳис қилиб, англай оладиган предметдир. Шунинг учун 
улар бемалол фольклоршуносликнинг ўрганиш предмети даражасига кўтарила 
олган. 
1
Мелиев С. Структурализм ва структур таҳлил ҳақида. – Ўзбек тили ва адабиёти. – 2008. – № 2 . – Б. 13. 

---

103 
Демак, фольклор асарлари яхлит бир нарсада (достондами, эртакдами, 
афсонадами, ривоятдами, қўшиқдами, мақолдами, топишмоқдами ва ҳоказо) 
мавжуд бўлиб, ўз мавжудлигини мазмун ва шаклда намоён этади. Масалан, “Ёр-ёр” 
қўшиғи деганимизда, қаршимизда ҳеч нарса намоён бўлмаса-да, онгу 
тафаккуримизда, хаёлу ўйимизда, ақлу шууримизда дарҳол “ўзбек никоҳ тўйларида 
келинни куёвникига узатишда куйланадиган халқ қўшиғи, асосан, тўрт қаторлик 
бандларнинг ҳар икки мисрасини бир-бирига улаш учун қофияларидан сўнг “ёр-ёр” 
такрорини келтириш орқали чўзиқ оҳангда куйланадиган оғзаки шеър шакли” 
деган тушунча зоҳирланади. Натижада “ёр-ёр”га хос ташқи кўриниш тасаввури 
онгимизда пайдо бўлади. Шу тариқа “ёр-ёр” шакли ва мазмуни диалектикаси ҳам 
англашилади. Кўринадики, нарса-ҳодиса мазмуни муайян шаклдагина реаллашади, 
мавжуд бўла олади.