Амалий психолог тадқиқотчи психологдан қандай фарқ қилади?
Фаоллик деганда нимани тушунасиз?
Фаолиятни танлашда дастлабки омил нима саналади?
Профессионал жиҳатлар деганда нимани тушунасиз?
II-БОБ. МАЛАКАЛИ ПСИХОЛОГ ТАЙЁРЛАШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ Таянч тушунчалар: Психологик тадқиқотлар, психопрофилактика, психологик ёрдам, психологик ҳимоя ва психологик йўналтириш. 2.1. Амалий психология ҳақида умумий тушунча Э.Фромм, Ж.Саливен, В.Шуц, Г.Шепарде, В.Баён каби олимлар томонидан гуруҳлар психологияси назариясини яратилиши амалий психология борасидаги билимларни бир қадар ривожлантирди. Бунда турли хил ижтимоий психологик тренинглар орқали гуруҳдаги шахслараро муносабатлар билан боғлиқ психологик иқлимни камол топтириш йўлларининг илк бор кўрсатилиши меҳнат жамоаларидаги ижтимоий психологик хизмат вазифаларини белгилаш учун маълум даражадаги эмпирик маълумот сифатида хизмат қилиши мумкин. Ғарбда яратилган когнитивизм доирасидаги назариялар психологик хизмат методологияси учун муҳим аҳамиятга эга. Чунончи, Л.Фестингернинг когнитив диссонанслар назарияси, Т.Нюхомнинг ҳамкорлик коммуникатив назарияси (ўзгаларга ва умумий фаолият объектига ижобий муносабатларни таркиб топтиришга асосланган), Ч.Осгуд ва П.Таненбауманинг “конгруентлик” (инсон когнитив тузилиши асосидаги объектни баҳолашга қаратилган) назарияси, Г.Оллпорт, А.Маслоу, К.Роджерс каби ижтимоий психологларнинг гуманистик доирадаги қатор тадқиқий изланишлари шулар жумласидандир. Яна шуни қайд этиш керакки, америкалик таниқли психолог Абраҳам Маслоунинг “Инсонга бир бутун ёндашув концепцияси” психологик хизмат жараёнида инсонни тушуниш ва ижтимоий мотивацион ривожлантириш муаммоси устида тадқиқотлар олиб борилиши учун муҳим аҳамият касб этади. Маслоунинг фикрича, инсоннинг барча туғма потенциал имкониятлари фақатгина ижтимоий шарт-шароитнинг яратилиши билан рўёбга чиқиши ва камол топиши мумкин. Албатта, мазкур фикрларнинг не чоғлиқ ҳақиқат эканлигини бугунги кунда ҳар бир инсоннинг ўзига хос ва унинг ижтимоий тараққиётини таъминлашга хизмат қилувчи имкониятлари кўламини ўрганиш ва тарбиялашни асосий вазифа қилиб олган психологик хизматнинг ташкил этилишини мунтазам кузатишларимиз натижалари тасдиқлаб турибди.
А.Маслоу фан оламида ўзига хос «мотивацион тизимнинг иерархик модели»ни яратдики, унга мувофиқ индивид хулқ-атворидаги ижтимоий жиҳатдан муҳим бўлган юқори эҳтиёжларнинг йўналиши қуйи эҳтиёжларнинг қай тариқа қондирилиши асосидагина таркиб топиши мумкин.
Психологик хизматда инсоннинг ижтимоий эҳтиёжлари муаммоси илмий жиҳатдан тўғри талқин қилиниши ва тўғри йўналтирилиши лозим. Бу борада қатор таниқли социолог, психолог ва файласуфлар томонидан эътироф этилган илмий мулоҳазаларга таяниш мумкин. Масалан, Д.Н.Узнадзенинг “... эҳтиёж тушунчаси... тирик организм учун зарур бўлган ва айни пайтда қўлга киритилмаган барча нарсаларга тааллуқли” ва М.С.Каган, А.В.Маргулис, Э.М.Эткиндларнинг “эҳтиёж бу − керакли нарсаларнинг етишмаслик оқибати”, В.А.Ядовнинг “эҳтиёж − инсон шахси ва организм фаолияти учун керак бўлган зарурат ва етишмовчилик маҳсули” Л.И.Божовичнинг “эҳтиёж − индивид организми ва у шахс тараққиёти учун муҳим бўлган зарурат”. А.В.Петровскийнинг “эҳтиёж − жонли ҳаёт кечиришининг конкрет шарт-шароитларига унинг қарамлигини ифода этувчи ва бу шарт-шароитларга нисбатан унинг фаоллигини вужудга келтирувчи ҳолатдир» каби фикрлари шахс тараққиётини таминлаш йўлида эҳтиёжларнинг биологик ва ижтимоий уйғунлигини ҳисобга олган ҳолда психологик хизматнинг навбатдаги вазифаларини белгилаш имконини беради.
Чет эл илғор психологиясида психологик хизмат методологияси учун муҳим ўрин тутувчи қуйидаги йўналишларга асос солинди:
Ч.Спирмен томонидан “икки омил” назарияси яратилди. Бу назарияга мувофиқ инсоннинг ҳар бир фаолиятида барча фаолиятлар учун умумий бўлган (1-омил) ва айнан мазкур фаолиятга мос бўлган (2-омил) барча хусусиятлар ўзаро боғлиқликда тадқиқ қилинади. Тадқиқотчи ушбу омилларнинг инсон ва фаолият уйғунлигини таъминлаш учун зарур бўлган психологик моҳияти ва мазмунини очиб беради. Л.Терстон, Дж.Гилфорд томонидан яратилган “Мултифактор” назариясига биноан бирламчи ақлий қобилиятлар (идрок тезлиги, хотира ассоциациялари ва ҳоказо)нинг ҳар бир индивиддаги таркиб топганлик кўлами тадқиқ қилинди ва шу асосда ҳар бир шахс фаолиятига алоҳида ёндашувни тақозо этувчи психологик хизматнинг методологик принциплари ишлаб чиқилди. Умуман, психологияда индивидуал фарқланишнинг 56 хил йўналишидаги типи маълум ва машҳур. Масалан, объектив ва субъектив тип (А.Бине тажрибаларида қайд этилган) фикрловчи фаол тип, рационалистлар ва эмпириклар (Джемс тадқиқотлари бўйича) «чуқур-тор» ва «майда-кенг» тип, (Г.Гросс, назарий, иқтисодий, эстетик, ижтимоий, сиёсий, диний типлар (Е.Шпрангер тадқиқотлари бўйича); шизоид ва циклоид типлар (Е.Кречмер тадқиқотлари бўйича); экстраверт ва интроверт типлар (К.Г.Юнг ва Г.Ю.Айзенк) ҳақидаги эмпирик маълумотларнинг қайд этилиши шулар жумласидандир. Б.М.Теплов, В.С.Мерлин, В.Д.Небилицин ва уларнинг шогирдлари томонидан олиб борилган эмпирик тадқиқотлар мазмуни ижтимоий психология ва ижтимоий психологик хизмат учун муҳим бўлган ҳар бир шахснинг (индивиднинг) табиий ва туғма сифатларини, олий нерв фаолиятининг ўзига хос қобилият элементларини ва унга тасир этувчи таълим-тарбия, ташқи муҳит ва фаолиятнинг нечоғлик ташкил этилиш жараёнини мукаммал ўрганиш ва уни ижтимоий мақсадлар асосида ривожлантириш йўлларини белгилаш учун катта имконият яратди.
Шахс фаолиятига индивидуал ёндашув йўналиши билан боғлиқ психологик хизматнинг маълум методологик тамойилларини илмий-тадбиқий жиҳатдан асослаб берувчи олим Н.С.Лейтес маълумотларига қараганда, асаб тизими нисбатан кучсиз бўлган кишиларда кўпинча бир хилдаги ишнинг бажарилишида маълум афзалликлар борлиги аниқланган: уларнинг юқори сезгирлиги таъсирчанлик муваффақиятини таминлайди, лекин у ёки бу фаолият жараёнидаги фавқулотда ва кучли қўзғалувчилар асосида намоён бўлувчи вазиятларда кучсиз типдаги кишилар айнан ўзларининг физиологик хусусиятларига кўра ишни уддалай олмай қолишлари мумкин. Чунончи, асаб тизими типи анча кучли бўлган кишилар бир хил, анча суст типдаги кишилар эса бошқа хил вазифаларни бир мунча осон ҳал қиладилар. Асаб тизимининг кучи бўйича фарқланадиган кишилар бир хилдаги вазифани ҳал этишга кўпинча ҳар хил йўллар билан боришлари кераклигини Н.С.Лейтес ўз асарларида ҳар томонлама асослаб бердики, бу − психологик хизматда ҳисобга олиниши мумкин бўлган муҳим жараёндир. Зеро, фаолият унумдорлиги инсоннинг ўз потенциал имкониятлари кўламидан оқилона фойдаланишнинг маҳсулидир. Е.А.Климов, В.С.Мерлин, В.М.Русалов, Б.М.Теплов тадқиқотларида ҳам шахс темпераменти асосида унинг машғул бўлган у ёки бу фаолиятни муваффақиятли бажаришдаги индивидуал услубнинг белгиланиши зарурлигини илмий жиҳатдан асослаб берувчи маълумотлар бор.
