Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

21.5. Хаёл ва ижод
Фантазия ва ўйин. Боланинг етакчи фаолияти ўйин бўлиб қоладиган боғча ёшидаги даври ва мактабда таълим олишнинг дастлабки йиллари хаёл жараёнларининг барқ уриб ривожланиши билан характерланади.
Фаолиятни амалга ошириш ва ташкил қилиш учун ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлган хаёлнинг ўзи фаолиятнинг ҳар хил турларида таркиб топади ва бола ҳаракат қилмай қўйгандан сўнг йўқолиб кетади. Боғча ёшидаги даврда бола хаёли аста-секин ташқи таянчга (даставвал ўйинчоқларга) суянадиган фаолиятдан сўзлар билан содда (чўпчаклар тўқиш, тарихий воқеаларни айтиш, шеър тўқиш) ва бадиий (расм чизишни) ижодиётни амалга оширишга имкон берадиган мустақил, ички фаолиятга айлана боради. Боланинг хаёли нутқни ўзлаштириш муносабати билан, бинобарин, катта одамлар билан киладиган мулоқоти жараёнида ривожланади. Нутқ болаларга шу пайтгача ҳеч қачон кўрмаган нарсаларини тасаввур қилиш имконини беради. Шу нарса аёнки, нутқ тараққиётидан орқада қолиш хаёлнинг тараққиётига ва хаёлнинг орқада қолишига, камбағалланишига ҳам таъсир қилади.
Орзу. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ижодий фаолиятга ҳамма вақт фантазия қўшилган бўлади. Бироқ ҳамма вақт ҳам одамнинг амалий ҳаракатларида хаёл жараёнлари дарҳол амалга ошавермайди. Кўпинча хаёл жараёнлари одам амалга оширишни истайдиган тимсоллар шаклга, яъни алоҳида ички фаолият шаклига кириб олади. Ана шундай одам келгусида хоҳлайдиган тимсолларни орзу деб аталади.
Одамнинг амалий ишлаб чиқариш фаолиятида фантазиянинг роли катта, лекин ҳамма вақт ҳам сезиларли бўлавермайди. Исталган, ҳатто энг оддий нарсалар (электр чироғи, авторучка, елим шишаси, устара тиғи, циркуль ва ҳоказолар)да ҳам шу нарсаларга нисбатан кучли эҳтиёж сезган жуда кўп, авлодларимизнинг орзулари маълум даражада гавдаланганини кўрамиз. Нарсанинг тарихи қанча узун бўлса, у қанча кўп ўзгарган бўлса, бу нарсада одамларнинг шунча кўп орзулари қайд қилинган бўлади. Амалга оширилган орзу янги эҳтиёжни юзага келтиради, янги эҳтиёж эса янги орзуни туғдиради. Даставвал ишлаб чиқариш фаолиятида қўлга киритилгаи ҳар бир янгилик, янги нарса такомиллашгандек бўлиб кўринади, лекин уни ўзлаштира борган сари камчиликлари кўриниб қолади ва одамлар янада яхшироқ нарса ҳақида орзу қила бошлайдилар. Бунинг билан одамлар янада яхши нарсаларнинг юзага келиши жараёнига туртки берадилар. Бундан тўрт аср муқаддам оддий дераза ойнаси амалга ошириб бўлмайдиган орзу эди; деразаларга буқа пуфагидан қилинган нарса тортиб қўйилар ва у ёруғликни сал-пал ўтказар эди. Ўша даврларда худди сув ва ҳаво каби ёруғликни ўтказадиган тиниқ материал ҳақида фақат орзу қилиш мумкин эди.