Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarning kirimi va chiqimi hisobi

1.2 Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ularni hisobi;
Hisobot yili mobaynida asosiy vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish har oyda yillik eskirish summasining 1/12 miqdorida hisoblanadi. Asosiy vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish hisoblash asosiy vositalarning dastlabki (tiklanish) qiymati to’liq qoplangan yoxud bu ob’ekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlab to’xtatiladi. Asosiy vositalar ob’ektining samarali foydalanish muddati mobaynida eskirish hisoblanishi to’xtatilmaydi, ob’ektlarda amalga oshirilgan qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruktsiya, modernizatsiya, texnik qayta jihozlash ishlari olib borilishi tufayli to’liq to’xtatilgan hollar bundan mustasno.
Asosiy vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish hisoblash hisobot davrida amalga oshiriladi va buxgalteriya hisobida tegishli hisobot davrida aks ettiriladi.
Eskirish hisoblash asosiy vositalar ob’ektlari qiymatining 100 foizidan oshib ketishi mumkin emas. Hisobot yili mobaynida buxgalteriya hisobi va hisobotlarda asosiy vositalarning qayta baholanishi, kirim qilinishi va hisobdan chiqarilishi (eskirganligi tufayli tugatilishi munosabati bilan ularni hisobdan chiqarilishi natijasida ham) hisobiga eskirishning umumiy summasi o’zgarishi mumkin.
Har oyda hisoblangan eskirish summasi tegishli inventar kartochkalar (kitoblar)da asosiy vositalar ob’ektlari bo’yicha hisobi yozib borilmaydi. Agar asosiy vositalar tugatilayotganda yoki boshqa tashkilotga berilayotganda, shuningdek ob’ektlarni eskirishining yillik me’yori belgilangan tartibda o’zgartirilayotgan bo’lsa, asosiy vosita ob’ektlarining butun foydalanish muddati mobaynida hisoblangan to’liq eskirish summasi alohida inventar ob’ektlari bo’yicha aniqlanadi.
Avval foydalanishda bo’lgan asosiy vositalar bir tashkilotdan boshqasiga berilayotganda, shuningdek tugatilishi sababli hisobdan chiqarilayotganda ob’ektlarning dastlabki (tiklanish) qiymati o’rnatilgan tartibda hisoblangan eskirish summasi ko’rsatilgan holda tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Asosiy vositalarga belgilangan me’yorlar bo’yicha eskirish hisoblanganda buxgalteriya tomonidan buxgalteriya raschyotlari, ma’lumotnomalari tuzilib ushbu xujjatlarga asosan buxgalteriya yozuvlari berilib, 274-son shakldagi memorial orderda aks ettiriladi. Memorial orderdan 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi ―Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi to’g’risida Nizom‖ (O’zR Moliya vazirining 2004 yil 16 avgustdagi 101-son Buyrug’i bilan tasdiqlangan) ga va boshqa qonuniy xujjatlarga tartibga solinadi.

Asosiy vositalar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan chiqariladi:

-tugatish;
-sotish;
-beg’araz berish;
-kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi;
- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar.
Asosiy vositalarni ularning tugatilishi sababli hisobdan chiqarish to’g’risida komissiya tomonidan qabul qilingan qaror natijalari Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma bilan (AV-4-son shakl,.), shu jumladan, transport vositalari bo’yicha Budjet tashkilotlarida transport vositalarini hisobdan chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma bilan, kutubxonadagi mavjud adabiyotlarni hisobdan chiqarish Budjet tashkilotlari kutubxonasida mavjud bo’lgan adabiyotlarni hisobdan chiqarish bo’yicha dalolatnoma (444-son shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomalar komissiya tomonidan ikki nusxada tuziladi va barcha komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi. Birinchi nusxasi buxgalteriyaga beriladi, ikkinchi nusxasi asosiy vositalar ob’ektlarining saqlanishi uchun javobgar bo’lgan shaxsda qolib, hisobdan chiqarish natijasida qolgan moddiy qimmatliklar yoki temir-tersakni omborga topshirish yoki sotish uchun asos bo’ladi. Transport vositasini hisobdan chiqarishda buxgalteriyaga dalolatnoma bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Yo’l harakati xavfsizligi davlat xizmati organlarida hisobdan chiqarilganligini tasdiqlaydigan hujjat ham taqdim qilinadi. Ushbu dalolatnomalar tashkilot rahbari (yoki uning o’rinbosari) tomonidan tasdiqlanguniga qadar asosiy vositalarni qismlarga bo’lish va demontaj qilishga yo’l qo’yilmaydi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va joydan-joyga ko’chirish operatsiyalarining hisobi 438-son shakldagi jamlanma qaydnomada (9- memorial orderda) olib boriladi. Jamlanma qaydnomaga yozuvlar har bir hujjat bo’yicha yoziladi. Bunda, ―Jami‖ ustunida (tikqatorida) yoziladigan hisobdan chiqarilgan va joydan-joyga ko’chirilgan moddiy ashyolar summasi subschyotning debet bo’yicha summasiga teng bo’lishi kerak. Oyning oxirida subschyot bo’yicha natijalar 308-son shakldagi ―Bosh-jurnal kitobi‖ga yoziladi.
Nomoddiy aktivlar - tashkilot tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish
maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan mol-mulk ob’ektlaridir.
Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilishda bir vaqtning o’zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl)ga ega bo’lmasligi;
aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun uzoq muddat, ya’ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali xizmat muddati yoki agar u 12 oydan oshadigan bo’lsa, oddiy operatsion tsikl mobaynida foydalanish.
v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo’ljallamaydi;
g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo’lgan mutlaq huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasi)ning mavjudligi;
d) identifikatsiyalash imkoniyati.
Nomoddiy aktiv identifikatsiyalanadigan bo’lib hisoblanadi, agarda u quyidagi mezonlardan biriga muvofiq kelsa: ajraladigan bo’lsa, ya’ni uni korxonadan ajratib bo’lsa hamda sotish, berib yuborish, ijaraga berish, alohida yoki ular bilan bog’liq aktiv, kontrakt yoki majburiyat bilan birga ayirboshlash (gudvilldan tashqari) mumkin bo’lsa.
Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning (shu jumladan o’rnatilmagan) tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy aktiv ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vosita bilan birga qaraladi. Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning tarkibiy qismi hisoblanmasa va mutlaq huquq korxonaga tegishli bo’lsa, u nomoddiy aktiv hisoblanadi; ushbu huquqlar beriladigan yoki korxonadan yoxud boshqa huquq va majburiyatlardan ajraladigan bo’lishidan qat’i nazar, shartnomaviy va boshqa yuridik huquqlardan paydo bo’ladi.
Kelgusida korxonaning nomoddiy aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda olish ehtimoli faqatgina quyidagi holda mavjud bo’ladi:aktivning kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko’paytirishga qodirligi, shuningdek korxonaning aktivdan ushbu maqsadda foydalanish niyati isbotlanganda;korxona kutilayotgan kelgusidagi iqtisodiy foydani topa olishi uchun etarlicha resurslar mavjud bo’lganda yoki ularning hammabopligini isbotlash mumkin bo’lganda.
Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi birligi bo’lib inventar ob’ekti hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti bo’lib bitta patentdan, guvohnomadan, huquqdan voz kechish shartnomasidan va shu kabilardan kelib chiqadigan huquqlar jami hisoblanadi. Bir inventar ob’ekti boshqasidan ajratilishi (identifikatsiyalanishi)ning asosiy belgisi bo’lib, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatishda mustaqil vazifalarning bajarilishi yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun ishlatilishi hisoblanadi.Ikkita yoki bir nechta korxona mulkida bo’lgan nomoddiy aktivlar ob’ekti har bir korxona tomonidan umumiy mulkdagi uning ulushiga teng miqdorda nomoddiy aktivlar tarkibida aks ettiriladi.

Debet 178 - «Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» sub-schyoti

Kredit 400 - «Maxsus va budjetdan tashqan mablag'lar bo'yicha daromadlar» subschyoti.

Odam yashamaydigan xonalar bo'yicha ijara haqi miqdoriga kommunal va foydalanish xizmatlari qiymati qo'shilmaydi. Kommunal va foydalanish xizmatlari qiymati ijarachi tomonidan ijaraga beruvchiga ijara bo'yicha to'lovlardan tashqari alohida qoplanadi. Bunda, agar ijarachi binoni yoki inshootni to'la ijaraga olsa yoki elektr energiyasi, gaz va suv sarf qilish bilan bog'liq ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat bilan shug'ullansa, kommunal xarajatlarni ijarachi maxsus o'rnatilgan elektrsubschyotchiklar, suv o'lchagichlar va gaz o'lchagichlarning ko'rsatuvlari bo'yicha to'laydi. Agar ijarachi binoni yoki inshootni bir qismini ijaraga olsa va noishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullansa, u holda maxsus elektr o'lchagichlar, suv o'lchagichlar va gaz o'lchagichlar o'matilishi talab qilinmaydi va ijaraga beruvchining kommunal va foydalanish xizmatlari bo'yicha xarajatlari ijarachi tomonidan band qilgan maydoniga mutanosib ravishda qoplanadi. Ijaraga beruvchi kommunal va foydalanish xizmatlarini bajaruvchi tashkilotlar bilan hisob-kitob qilganda kommunal va foydalanish xarajatlarini moliyalashtirish limiti doirasida ajratilgan budjet mablag'laridan, haqiqatda iste’mol qilingan kommunal va foydalanish xizmatlari qiymatidan ijarachilar tomonidan iste’mol qilingan kommunal va foydalanish xizmatlarining qiymati ayirib tashlangan holda to'laydi. Qolgan qismini ijaraga beruvchi ijarachidan kommunal va foydalanish xizmatlarining to'lovi sifatida olgan mablag'lar hisobidan to'laydi.

Budjet tashkiloti vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkini ijaraga berishdan olingan mablag'laming 50 foizini tegishli mahalliy budjetga yo‘naltirishi kerak. Qolgan qismini, ya’ni vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag'laming 50 foizini esa budjet tashkiloti o'zining rivojlantirish fondiga yo'naltirishi kerak.
Ijarachidan ijaraga beruvchining bank muassasasidagi maxsus mablag'lar bo'yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag'iga ijara haqi kelib tushganida, bank muassasasining ko'chirmasiga asosan quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:

Debet 114 - «Budjet tashkilotini rivojlantirish fondi-budjetdan tashqari mablag'lar bo'yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisob-varag'i» subschyoti;

Kredit178-«Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» subschyoti.

Bir vaqtning o'zida, vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag'laming 50 foizini tegishli budjetga yo'naltirish kerak bo'lgan summaga, quyidagi ikkinchi buxgalteriya provodkasi tuziladi:

Debet 400 - «Maxsus va budjetdan tashqari mablag'lar bo'yicha daromadlan> subschyoti;

Kredit 173 - «Budjet to'lovlariga doir hisob-kitob subschyoti.

Ijaraga beruvchining talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag'iga ijara to'lovlari tushgandan so'ng, ijaraga beruvchi 5 bank kuni mobaynida xizmat ko'rsatuvchi bank muassasasiga tegishli budjetga o'tkazilishi kerak bo'lgan summaga to'lov topshirig'ini taqdim etishi kerak. Budjetga, budjet tashkilotiga kelib tushgan ijara haqining 50 foizi o'tkazib berilganida, bank muassasasining ko'chirmasiga asosan, budjet tashkilotining buxgalteriya xizmati quyidagi buxgalteriya provodkasini tuzadi:

Debet 173 - «Budjet to'lovlariga doir hisob-kitoblar» subschyoti;

Kredit 114-«Budjet tashkilotini rivojlantirish fondi-budjetdan tashqari mablag'lar bo'yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag'i» subschyoti.

Shuni hisobga olish kerakki, mulkni ijarachiga berishga tayyorlashga ijaraga beruvchi to‘la javob beradi, mulkni ijaraga beruvchiga qaytarishga tayyorlashga esa ijarachi to'la javob beradi.
Davlat mulki ijara shartnomasini rasmiylashtirishda va tuzishda qonunchilik talablariga rioya qilinishiga budjet tashkilotining rahbari va bosh buxgalteri javobgardir. Ijara shartnomalari bo'yicha ijara to'lovlarining o'z vaqtida kelib tushishini ta’minlashga ijaraga beruvchi budjet tashkilotining rahbari javobgardir.