“Budjet hisobi” kafedrasi

 2. Budjet tizimini boshqarishda g’aznachilik mexanizmining modellari 

 

O’zbekistonda  optimal  Davlat  budjetining  g’azna  ijrosi  tizimini  yaratish 

maqsadida  Frantsiya,  AQSh,    Rossiya  va  boshqa  rivojlangan  davlatlar  misolida 

bu  sohadagi  ilg’or  xalqaro  tajriba  o’rganildi.  Turli  davlatlarda  g’aznachilik 

funktsiyalariga oid xalqaro tajribani batafsilroq ko’rib chiqamiz. 

Xorijiy  davlatlarda  budjet  tuzilmasi  davlatning  tuzilishi,  hududiy-ma’muriy 

bo’linishi, iqtisodiyotining rivojlanishi darajasi, uning tarkibiy belgilariga bog’liq 

holda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Davlat boshqaruvining ikkita shakli ma’lum: 

yagona (unitar) va federativ. 

Unitar  davlatlarda  (Buyuk  Britaniya,  Frantsiya,  Italiya,  Yaponiya) 

boshqarishning ikki bo’g’ini - markaziy va hududiy bo’g’inlar mavjud. 

Federativ davlatlarda (AQSh, Kanada, GFR, Shveytsariya) boshqarish uchta 

bo’g’indan iborat - markaziy, federatsiya a’zolari va hududiy. 

Xalqaro  tajribalarning  ko’rsatishicha,  iqtisodiy  rivojlangan  davlatlarda 

moliyani  boshqarish,  odatda,  G’aznachilik  yoki  bir  nechta  davlat  boshqaruv 

organlari  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Rossiya  Federatsiyasida  moliyani 

boshqarish  Moliya  vazirligi,  Rossiya  Federatsiyasi  Markaziy  banki  va  Federal 

G’aznachiligi tomonidan amalga oshiriladi.  

Amerika  Qo’shma  Shtatlarida  Moliya  vazirligi  G’aznachiligi  bevosita 

Prezidentga  bo’ysunadigan  bo’linma  bo’lib,  keng  doiradagi  iqtisodiy  va 

moliyaviy  funktsiyalarni  bajaradi.  Jarayonda  ishtirok  etayotgan  boshqa 

muassasalar:  budjetni  tayyorlash  uchun  mas’ul  Ma’muriy  -  budjet  boshqarmasi 

(BMB) va qator hisob-kitob va audit funktsiyalari uchun mas’ul Budjet - nazorat 

bosh boshqarmasi (BNBB)dir. Soliq va bojxona boshqarmalari G’aznachilikning 

bir qismi hisoblanadi. 

 

                                                           

1

 Allen Schick, Robert Keith, Edward Davis. Manual on the Federal Budget Process.CRSReportfortheCongress. 1991. P 115

 

---

203 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Xorijiy 

mamlakatlarda g’aznachilik tizimining modellari

1

 

 

  Budjetning  xarajatlar  bo’yicha  ijrosi  Budjet  direktorati  tomonidan  nazorat 

qilinadi.  Budjet  derektorati  o’z  tizimiga  qarashli  moliyaviy  nazoratchilar 

yordamida  mablag’larni  xarajat  qilishni  nazorat  qiladi.  Xarajatlar  juda  qattiq 

nazorat  qilinadi:  Frantsiyadagi  G’aznachilik  Avstraliyadagi  G’aznachilik  kabi 

davlatning  ichki  va  tashqi  qarzlarini  boshqaradi,  muomalaga  qimmatli 

qog’ozlarni  chiqarishni  nazorat  qiladi,  ularni    hajmiga,  to’lov  muddatiga  va 

tarkibiga  bog’liq  masalalarni  echadi.  Frantsiyada  ham  davlat  moliya  axborot 

tizimi    samarali  faoliyat  ko’rsatadi.    Mazkur  tizimda  budjetni  tayyorlash,  budjet 

xujjatlarini  nashr  qilish  va  budjet  ijrosi  amalga  oshiriladi.  Shuningdek,  Budjet 

derektorati  va  tarmoq  vazirliklarini  bog’laydigan  boshqa  tizimlar  ham  mavjud.   

                                                           

1

 Qosimova G. G’aznachilik. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”. 2013. - 476 b.