2. Budjet tizimini boshqarishda g’aznachilik mexanizmining modellari
O’zbekistonda optimal Davlat budjetining g’azna ijrosi tizimini yaratish
maqsadida Frantsiya, AQSh, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlar misolida
bu sohadagi ilg’or xalqaro tajriba o’rganildi. Turli davlatlarda g’aznachilik
funktsiyalariga oid xalqaro tajribani batafsilroq ko’rib chiqamiz.
Xorijiy davlatlarda budjet tuzilmasi davlatning tuzilishi, hududiy-ma’muriy
bo’linishi, iqtisodiyotining rivojlanishi darajasi, uning tarkibiy belgilariga bog’liq
holda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Davlat boshqaruvining ikkita shakli ma’lum:
yagona (unitar) va federativ.
Unitar davlatlarda (Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya, Yaponiya)
boshqarishning ikki bo’g’ini - markaziy va hududiy bo’g’inlar mavjud.
Federativ davlatlarda (AQSh, Kanada, GFR, Shveytsariya) boshqarish uchta
bo’g’indan iborat - markaziy, federatsiya a’zolari va hududiy.
Xalqaro tajribalarning ko’rsatishicha, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda
moliyani boshqarish, odatda, G’aznachilik yoki bir nechta davlat boshqaruv
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Rossiya Federatsiyasida moliyani
boshqarish Moliya vazirligi, Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki va Federal
G’aznachiligi tomonidan amalga oshiriladi.
Amerika Qo’shma Shtatlarida Moliya vazirligi G’aznachiligi bevosita
Prezidentga bo’ysunadigan bo’linma bo’lib, keng doiradagi iqtisodiy va
moliyaviy funktsiyalarni bajaradi. Jarayonda ishtirok etayotgan boshqa
muassasalar: budjetni tayyorlash uchun mas’ul Ma’muriy - budjet boshqarmasi
(BMB) va qator hisob-kitob va audit funktsiyalari uchun mas’ul Budjet - nazorat
bosh boshqarmasi (BNBB)dir. Soliq va bojxona boshqarmalari G’aznachilikning
bir qismi hisoblanadi.
1
Allen Schick, Robert Keith, Edward Davis. Manual on the Federal Budget Process.CRSReportfortheCongress. 1991. P 115
203
2-rasm. Xorijiy
mamlakatlarda g’aznachilik tizimining modellari
1
Budjetning xarajatlar bo’yicha ijrosi Budjet direktorati tomonidan nazorat
qilinadi. Budjet derektorati o’z tizimiga qarashli moliyaviy nazoratchilar
yordamida mablag’larni xarajat qilishni nazorat qiladi. Xarajatlar juda qattiq
nazorat qilinadi: Frantsiyadagi G’aznachilik Avstraliyadagi G’aznachilik kabi
davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqaradi, muomalaga qimmatli
qog’ozlarni chiqarishni nazorat qiladi, ularni hajmiga, to’lov muddatiga va
tarkibiga bog’liq masalalarni echadi. Frantsiyada ham davlat moliya axborot
tizimi samarali faoliyat ko’rsatadi. Mazkur tizimda budjetni tayyorlash, budjet
xujjatlarini nashr qilish va budjet ijrosi amalga oshiriladi. Shuningdek, Budjet
derektorati va tarmoq vazirliklarini bog’laydigan boshqa tizimlar ham mavjud.
1
Qosimova G. G’aznachilik. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”. 2013. - 476 b.
Do'stlaringiz bilan baham: |