Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

ҚОРОНҒИ ТУШГАНДА30
И б р о ҳ и м Ғ а ф у р о в
таржимаси
I
Э нди Ж еф ф е р с о н д а д у ш ан б а ҳ а ф т а н и н г бонх- 
қ а к у н л ар и д ан ҳеч н и м аси билан ф а р қ қилм ай- 
д и . К ўчаларга тош ётқи зи лган , телеф он ҳ а м д а
электр к о м п ан и ял ар и к у н д ан -к у н га соя-салқи н
д ар ах тл ар - эм ан л ар , ак асл ар , зар ан гл ар , қай - 
р ағо ч л ар н и таг-ту б и д ан қи р қ и б - ў р н и га тўлғин, 
ш а ф ф о ф , туссиз узум бош лари осилган тем и р
устунлар ў р н ати ш ад и ; б и зд а ҳам ш аҳ ар кирхо- 
н аси бор, д у ш ан б а кун и эр тал аб д ан бўёқлари 
я л ти р а га н автом обиллар ш аҳ ар н и ай лан и б ю ра- 
ди; бир ҳ а ф т а д а в о м и д а тўпланиб қолган ки р
к и й и м -к е ч а к л а р г а тўлган ҳолда ён -вер и н гд ан
худди ш а р п а д е к ўтад и , автом обилларн инг к ар - 
н ай л ар и ж и р т а к чалиб ғат-ғут қи лад и , асф ал ьт 
у сти д а худди и н а к м ато ш ариллатиб й и рти ла- 
ётган д ек ш и н ал ар н и н г ш ари ллаш и эш и ти лади ; 
о д атд а, о к; тан ли лар н и н г к и й и м л ар и н и ю вади - 
ган негр хоти н -қ и зл ар либос-ан ж ом ларн и авто- 
м обилларда т аш и ш ад и .
Аммо бундан ўн беш йил бурун душ анба куни 
эрталаблари сокин салқин чанг-чунг кўчалар негр 
аёлларга тўлиб кетарди , улар ўзларининг шол рў- 
мол танғилган бақувват бош ларида катталиги бир 
той пахтадек келадиган чойш аб тугунларни кўта- 
риб, уларга кўлларини текки зм ай о к; танлиларнинг 
ош хоналари остонасидан то негрлар маҳалласида-
30 Асар 1929 йилда ёзилган «Шаҳарча» китобига кирган.
228

---

ги ҳуж ралари олдида ўрнатилган қорайиб кетган 
қозонгача элтардилар.
Нэнси31 бош и теи аси га кир солинган тугунни 
ўрнатиб, тугуннинг устига қ ора похол ш ляпасини 
ж ойлаш ти рар, бу ш ляпа қиш ин-ёзин унинг боши- 
д ан си ра туш масди. Унинг бўйи баланд, товоқ- 
д е к сум райган ю зининг ёноқлари бўртиб ч и ққан , 
ёноқлари остида юзи чуқурчадай бўлиб турар -
ж ағлари да бир талай тиш лари етиш масди. Б аъзи- 
д а биз унга к ўчад а то ўтлоққача эргаш иб борар, 
бош идаги тугунни ч аққон кўтариб бориш ини то­
м ош а қилардик; энг теп ага ўрналган ш ляпаси ҳеч 
қачон қим ир этм ас, қи й ш ай м ас в а ҳатто ж ар га 
тушиб, ундан ю қорига чи қаётган д а ёки четанлар 
орасидан ў таётган д а ҳам қи м и рлам асди . У чўкка 
тушиб туйнукдан судралиб, бош ини адл тутиб ўт- 
ган ларида ҳам тугун бош ида м аҳкам турар, худди 
калласи у зр а ҳаво тўлдирилган п у ф ак ш ар сузиб 
кетаётган дек кўринарди, кейин я н а и кк ала оёғида 
ти к турар в а йўлига кетаверарди.
Гоҳида кир кийимларни олиб кетгани кир ювувчи 
аёлларнинг эрлари келишарди, лекин Иисус ҳеч қачон 
Нэнси учун бундай қилмасди, ҳали отамиз уни бизни- 
кига киритмай қўйгандан анча илгари, ҳатто Дилси32 
касал бўлиб ётиб қолганида Нэнси унинг ўрнига биз- 
никига келиб кир-чирларни ювиб, ош-овқатга қара- 
ганда ҳам, ҳеч қачон бундай қилмасди.
Ҳар куни эрталаб Н энсининг уйига югуриб бо- 
риб, уни тезроқ келиб нонуш та тай ёрлаш га чақи- 
рардик. Б из ж а р ёқ аси д а тўхтаб турарди к, чунки
31 Виргиния университета талабалари Фолкнер билан учра- 
ш увда н ега персон аж га бундай исм қуйдингиз, деб сўраш ган- 
д а, адиб М иссисипи негрлари орасида бу исм тарқалганини 
айтганди.
32 Бу персонаж Фолкнернинг «Роҳибага марсия» ҳикоясида 
ҳам пай до бўлади.
229

---

отамиз бизга Иисус билан гаплаш гани и ж озат бер- 
м асди. Иисус баш ар аси д а чукур тиғ изи чан д и қ 
бўлиб қолган чорпаҳил негр киш и эди, биз ж ар ёқа- 
сида туриб Нэнсининг уйига м айда тошларни отар, 
ниҳоят, у қип-яланғоч ҳолда эш икда қўринарди.
- Бу н им а қилиқ, тош отиш! - дерди Нэнси. -
Н има к е р ак сиз ш ум такаларга?
- Отам сени д ар р о в келиб нонуш та тайёрласин 
деди, - бидирларди Кэдди. - Отам нонуш та ярим
соатга кечикди, деяпти , сен тез бораркансан.
- Н онуш тасиз туролмас экансизлар-да, а! - д ер ­
д и Нэнси. - Ухлагани қўймайсизлар.
- Н има бало, м астм исан, - дерди Ж ейсон. - Отам 
сени м ает деяпти. Сен мастм исан, Нэнси?
- Ким айтди шуни? - дерди Нэнси. - Уйқуни ҳаром 
қиласизлар. Нонушта қилмай туролмайсизларми?
Б и з я н а бир қ а н ч а тош лар отиб, сўнг уйга қай- 
тарди к. Ниҳоят, Нэнси уйим изга етиб келганда, 
мен м актабга аллақачон кечи ккан бўлардим. Биз 
Нэнси қ ам о қ қ а олингунча буларнинг ҳам м аси 
унинг виски и чганидан деб ўйлардик. Н энсини 
қ ам о қ қ а олиб кетиш аётганда, йўлда уларга ж аноб 
Стовел дуч келиб қолди - бу киш и бан кд а кассир 
в а баптистлар черковининг оқсоқоли бўлиб иш лар- 
ди. Нэнси уни қўрган заҳоти лаби лабига тегмай 
ш ақиллай кетди:
- Сиз қачон м енга ҳақим н и берасиз, ж аноб? Қа- 
чон менга пулимни тўлайсиз, ж аноб? М еникига уч 
м ар та бордингиз, ҳалиям ҳақим ни тўламайсиз...
Ж аноб Стовел уни қ а тт и қ урди, Нэнси ерга 
йиқилди, аммо ш унда ҳам унинг ж ағи тинмасди:
- Сиз қачон ҳақим н и берасиз, ж аноб? М еникига 
уч м ар та бордингиз, мен ш у п айтгача...
Ш унда ж аноб Стовел уни товони билан ю зига 
қараб тепди, ш ери ф уни нари сурди, Нэнси эса 
ер д а ағаниб ётганча куларди. У бош ини кўтариб
230

---

бурилди-да, қон аралаш туш ган ти ш и н и тупуриб 
таш лади, сўнг деди:
-
Менга уч м ар та борди-ю, бир цент ҳам тўла- 
мади.
Ўша куни ҳам м анин г оғзида Нэнси билан ж аноб 
Стовел бўлди, кечаси эса қам оқхона ёнидан ўтган- 
лар Н энсининг қўш и қ айтгани в а додлаганини 
эш итиш ди. П астдан унинг д е р а за п ан ж аралари - 
ни чангаллаган кўллари кўринарди, қам о қ девори 
олдида а н ч а одамлар тўпланди. Ҳ аммалари унинг 
бақираётганини том ош а қилиб туриш арди, назо- 
ратчи унинг оғзини юмиш га, ти н чи ти ш га уринар- 
ди. Аммо у оғзини ю ммас, кечаси билан додлаб 
бақириб чиқди; тонг қоронғисида н азоратчи юқо- 
р и д а ним адир тарақлаб, чийиллаётгани, деворни 
ти рн аётган и н и эш итиб қолди: у ю қори қава тга 
чиқиб, Нэнси д е р а за п ан ж ар аси га ўзини осганини 
кўрди. У кейин гаи ви ски да эмас, к о ка и н д а деб 
юрди: агар негр бурнига тўйиб к окаи н тортм аса, 
ҳеч қачон ўзини ўлдирмайди, деди. У к окаи н торт- 
ган дан кейин негрга ҳам ўхш ам ай қолади.
Н азоратчи Н энсини сиртм оқдан чиқариб, ҳу- 
ш ига келтирди, кейин хумордан ч и ққу н ч а калтак- 
лади. Нэнси кўйлагини арқон қилиб, ҳам м асини 
ж ой и га қўйиб ўзини осган экан. Уни қ а м о қ қ а олиб 
кетиш аётганда, эгн и да ф а қ а т кўйлаги бор экан, 
кўлини бойлаш га бош қа н ар са топилмаган, кейин 
у қўлларини д е р а за токчасидан тортиб ололмаган. 
Ана ш унда назоратчи ю қорида бўлаётган ш овқин- 
ни эш итиб, югуриб ч и ққан у Нэнси п а н ж ар ад а 
қип-яланғоч осилиб турганини кўрган.
Дилси бетоб бўлиб қолиб, ўз кулбасида кўрпа- 
ёстиқ қилиб ётганди, Нэнси бизникига келиб ош- 
овқат тайёрларди, биз ш унда унинг қорни усти­
д а ф артуғи дўм пайиб турганини пайқаганм из. Бу 
Иисусни отамиз бизникига келтирм ай қўйганидан
231

---

илгарироқ бўлганди. Иисус ош хонада плита ёни- 
д а ўтирар, унинг қоп -қора ю зидаги ч ан д и қ худди 
ки р чи зи м чага ўхш аб кўринарди. У бизга Н энси­
нинг қўйлаги таги д а тарвузи бор, деди. Ваҳолан- 
ки, қиш пайти эди.
- Қ иш да тарвузн и қ аер д ан олдинг? - сўраб қол- 
д и Кэдди.
- Мен олганим йўқ, - ж авоб берди Иисус. - Бу 
м енинг совғам эмас. М енданми, м ендан эмасми, 
барибир бир кун уни сўйиб таш лайм ан.
- Нега болалар олдида бундай гап и ряп сан ? -
деди Нэнси. - Нега иш га бормай ўтирибсан? Нима, 
ж аноб Ж ейсон сенинг бу ер д а ўтириб болалар ол­
д и д а валди раётганингни эш итсинм и?
- Н им ани валди раяп ти ? У ним ани валди раяп ти, 
Н энси? - сўради Кэдди.
- Мен оқ танли одам нинг ош хонасига кирмасли- 
гим керак, - деди Иисус. - Менинг ош хонам га эса 
оқ танли одам к и р са бўлаверади. У уйим га кириб 
келаверади, мен к и р м а деёлмайман. Оқ одам м е­
н инг уйим га кирдим и, тамом, энди у м енинг уйим 
эмас. Мен унга к и р м а деёлм айман, майли, лекин 
у мени ўз уйим дан ҳайдаб чиқаролм айди. Йўқ, бу 
унинг қўлидан келмайди.
Дилси ҳалиям тузалгани йўқ. О тамиз бизнинг 
уйим изга Иисус келиш ини тақиқлаб қўй пи. Дилси 
ҳалигача касал ётарди. Узоқ оғриб ётди. Б и р куни 
кечки овқатдан сўнг каби н етда ўтиргандик.
- Нима, Нэнси иш ини тугатдими? - сўраб қол- 
д и ойим. - Шу в ақ тгач а аллақачон идиш -товоқни 
ювиб қўйса бўларди.
- Квентин бориб қар аси н , - деди отамиз. - Квен­
тин, бориб қара-чи , Нэнси иш ини тугатдими, йўқ- 
ми? Айт унга, уйига кетаверсин.
Мен ош хонага йўл олдим. Нэнси иш ини битир- 
ган экан. И диш -товоқ йиғиш тирилган, ўчоқда ўт
232

---

ўчирилган. Нэнси ўчган плита олдида курсида 
ўтирган экан. У м енга қаради.
- Ойим иш ингни қилиб бўлдингми, йўқми, деб 
сўраяпти, - дедим мен.
- Ҳа, - деди Нэнси; у м енга қаради . - Иш имни 
бўлдим. - У я н а м енга қаради.
- Н има қилди, Нэнси? - сўрадим. - Сенга н им а 
бўлди?
- Мен қ ора хотинман, холос, - деди Нэнси. - Ле­
кин бу м енинг айбим эмас-ку.
У бош ида похол ш ляпаси билан ўти ўчган плита 
ён и да ўти рар в а кўзини м ендан узмасди. Мен ка- 
бинетга қайтиб келдим. Плита ўчгани учун бўлса- 
м икин, ош хона ош хонага ўхш ам асди, ахир, одат- 
д а ош хона и сси ққи н а бўлади, ҳам м ан и н г димоғи 
чоғ, ҳам м а н и м а биландир банд. Ҳозир эс а плита 
ўчган, идиш -товоқ йиғиш тириб қўйилган, бунақа 
п ай тд а ҳеч ким о вқат ейиш ни ўйламайди.
- Нима, иш ини қилиб бўлибдими? - сўради 
ойим.
- Ҳа, ойи, - дедим.
- Ўзи н и м а қиляпти? - сўради ойим.
- Ҳеч нима. Ўтирибди.
- Бориб қ арай -чи , - деди отам.
- У Иисусни кутаётгандир, уйга кузатиб қўяди 
деб, - деди Кэдди.
- Иисус кетиб бўлган, - дедим.
Нэнси бир куни эрталаб уйқудан кўзимни оч- 
сам, ёним да Иисус йўқ, деб ҳикоя қилиб берганди.
- Мени таш лаб кетди, - деди Нэнси. - М енимча, 
М емфисга кетган. Полициядан қочиб ю рибди, ше- 
килли.
- Ундан қутулганингга худога ш укр қил, - деди 
отамиз. - Ш ояд ў ш а ерд а қолиб кетса.
- Нэнси қоронғидан қўрқади, - деди Ж ейсон.
- Сен ҳам қўрқасан , - деди Кэдди.
233

---

- Ҳечам-да, - деди Ж ейсон.
- Қўрқок,! - деди Кэдди.
- Ҳечам-да, - деди Ж ейсон.
- Кэндейси! - хитоб қилди ойим.
Отам кириб қолди.
- Мен Н энсини бироз кузатиб кўяман, - деди у.
- У Иисус ҳайтиб келди деяпти.
- Уни кўрибдими? - сўради ойим.
- Йўк;. Б и тта негр айтибди, уни ш аҳ ар д а кўри- 
ш ибди. Мен тез келаман.
- Н энсини кузатиб келгунингча мен ёлғиз ўти- 
рам ан м и ? - деди ойим. - Уни кўриқлайсану мени 
кўриқлам айсанм и?
- Мен тез қ ай там ан , - деди отам.
- Ўша негр ш у ерларда изғиб юрибди, сен бола- 
ларни ёлғиз ҳолдирасанм и?
- Мен ҳам бораман, - деди Кэдди. - Майлими, ота?
- Болаларингни бош ига урадим и у? - деди отам.
- Мен ҳам бораман, - деди Ж ейсон.
- Жейсон! - деди ойим. Унинг овозига қ ар аган - 
д а, отам га гап ираётгани ан и қ эди. Ўзича ш ундай 
дем оҳчи эди: кун бўйи мени қ ан д ай қилиб қаттик, 
х а ф а қилиш ни ўйлаб юрди, мен барибир билар- 
ди м у бир н ар сан и ўйлаб топиш ини. Мен ж и м ги н а 
ўтирардим , биз отам и кким из билардикки, агар- 
д а ойим мени сезиб қолса, албатта, отам нинг сен 
ойинг билан ҳол, деб айти ш и н и хоҳларди. Ш унинг 
учун отам ҳатто м енга қарам асди . Мен тўнғич 
ф ар за н д эдим. Мен тўқҳизга, Кэд ди - еттига, Ж ей­
сон - беш га киргандик.
- Аҳмоқлик! - деди отам. - Биз тезд а қайти б ке- 
ламиз.
Нэнси ш ляпа сини кийиб тай ёр бўлиб турарди. 
Б из тор кўчага чикдик.
- Иисус доим м енга яхш и муомала қилган, -
деди Нэнси. - И кки доллар пул иш лаб топса, доим 
бир долларини менга берган.
234

---

Б и з тор кўчадан юриб борардик.
- Ф ақат тор кўчадан ўтиб олсак, бас, - деди Нэн­
си, - у ёғига ўзим кетаверам ан.
Тор кўча доим қоронғи бўларди.
- Б ар ч а авлиёлар куни Ж ейсон м ан а бу ерда 
қўрқувди, - деди Кэдди.
- Ҳ ечам-да, қўрқм аганм ан.
- Холаси Рэйчел уни тартибга сололмайдими? -
сўради отам.
Рэйчел хола қариб-қартайиб қолган эди. У Нэн- 
сига я қ и н кулбада турарди. Унинг сочлари оқар- 
ган, энди иш ламасди, уззуқун остонага чиқиб ўти- 
рар, там ак и чекарди. А йтиш ларича, Иисус унинг 
ўғли эди. Б аъ зан у ҳа, ш унақа, дерди, баъзан ме­
нинг ҳеч ким им эмас, деб бош тортарди.
- Йўқ, сен қўрқдинг, - дерди Кэдди. - Сен Фро- 
ни дан ҳам баттар қўрқдинг. Н егрдан ҳам баттар.
- Ҳеч ким уни ҳеч н ар са қилолмайди, - дерди 
Нэнси. - Мен унинг деви н и уйғотиб юборган эмиш - 
м ан. Энди унинг кўнгли ж ойига туш м айди, токи...
- Бўпти, майли, - деди отам, - у кетиб қолди-ку. 
Энди қўрқм асан г ҳам бўлади. Ф ақат оқ танлилар 
билан гап-сўзга қолиб ю рм асанг бўлди.
- Нега гап-сўзга қоларкан? - сўради Кэдди. -
Қ ан ақа оқ танли одамлар?
- У кетм аган, - деди Нэнси. - Ю рагим сезиб ту- 
рибди, у ш у ерда. М ана ш у тор кўчада. Ҳар бир 
сўзимизни эш итяпти. Б и р ж ойга беркиниб, пойла- 
япти. Мен уни кўрганим йўқ, энди ф а қ а т қўлида 
пичоқ кўтариб келганини кўрсам керак. Пичоқни 
чи зи м чага бойлаб елкасига. қўйлаги таги д ан осиб 
ю ради. Кўрсам, аж абланм айм ан.
- Мен ҳечам қўрққан и м йўқ, - деди Ж ейсон.
- Агар сен ўзингни тутиб ю рганингда, ҳеч н ар са 
бўлмас эди, - деди отам. - Аммо энди кеч. У ҳозир
235

---

Сент-Луисда бўлса к ер ак, ўзига аллақачон бош қа 
хотин топиб олган, сени эсидан ҳам чиқаргандир.
- Ш унақа бўлса агар, - деди Нэнси, - м ен буни 
билмаганим маъкул. Бўлмаса, мен уни шундок; 
кўйм айм ан, билдингизми! Қани, уни бир қучоқла- 
ганини кўрай-чи, қўлларини чопиб таш лайман! 
Калласини оламан, ў ш а хотиннинг қорнини ёра- 
м ан, мен...
- Жим-м! - деди отам.
- Кимнинг қорнини, Нэнси? - сўради Кэдди.
- Мен ҳечам қўрққан и м йўқ, - деди Ж ейсон. -
Хоҳлайсанми, мен тор кўчадан бир ўзим ўтам ан?
- Қанақасига! - деди Кэдди. - Б и з бўлмасак, ти- 
рақайлаб қочасан!
II
Дилси ҳалиям касал ётарди в а биз ҳар оқш ом 
Н энсини уйига кузатиб қўярдик. Ниҳоят, ойим- 
н инг тоқати то қ бўлди.
- Қ ачонгача бу ш ундай давом этади ? Мен ҳар 
куни кечқурун ҳеч ким йўқ уйда бир ўзим қолаве- 
рам анм и, сен қўрқоқ негр хотинни кузатиб кета- 
верасанм и?
Н энсига ош хонада тў ш ак тўш аб бериш ди. Бир 
куни кечаси биз аллақандай товуш дан уйғониб 
кетдик, товуш пиллапоя тагидаги қоронғиликдан 
келар, дам қуйга, д ам йиғига ўхш арди. Ойим- 
нинг хонаси ёруғ эди, биз отам йўлакка ч и ққан и - 
ни эш итдик, кейин у четки зи н ага ўтди, биз ҳам 
Кэдди билан йўлакка қар аб чопдик. Пол муздек 
совуқ эди. О ёқларимизнинг барм оқлари совуқдан 
ч ан гак бўлиб қолди, биз товуш ларга кулоқ тутиб 
турдик. Бу товуш куйга ҳам ўхш ар, куй ҳам деб 
бўлмас - негрларнинг иш ларини баъзан англаб 
етолмайсан киш и.
236

---

Кейин товуш ўчди, отам пиллапоядан пастга ту- 
шаётганини эш итдик, биз ҳам зина панж араси ол- 
дига келиб тўхтадик. Кейин я н а ўш а овоз энди зина- 
д ан оҳиста эш итила бошлади, биз деворга яқи н зина 
устида Нэнсининг қўзларини кўрдик. Унинг кўзлари 
худди муш укникидек ёниб турар, худди девор олди­
д а катта мушук яш ириниб бизга тикилиб тургандек 
эди. Биз бир неча зинани босиб пастга тушганимиз- 
да, у овоз чиқаринш и бас қилди в а биз шу ерда то 
отамиз кўлида тўппонча билан ошхонадан чиқиб 
келмагунча туравердик. Отам НэНси билан бирга 
пастга тушди, кейин улар орқага қайтиб Нэнсининг 
тўш агини олиб келишди.
Тўш акни биз ётади ган болалар хонасига жой- 
лаш тириш ди. О йимнинг хонасида чирок, ўчгандан 
кейин, я н а Н энсининг кўзи йилтирай бошлади.
- Нэнси! - пичирлади Кэдди. - Сен ухлаганинг 
йўқми, Нэнси?
Нэнси ним адир деб пичирлади, мен яхш и эш ит- 
м адим. П ичирлаган товуш қоронғида қ аер д ан ке- 
лаётганлигини билиб бўлмасди, худди номаълум 
ёқдан ўз-ўзидан чи қаётган д ек эди, Нэнси ҳам у 
ерд а йўқдай эди, кўзлари ёниб турганлигининг са- 
баби ш унда эдики, ҳали зи н ад а турганим изда мен 
ж у д а д и қ қ ат билан ун га тикилган эдим, ш ундан 
улар м енинг қорачи қлари м да ўрнаш иб қолган- 
ди, қуёш га т и к қараб, сўнг кўзингни ю мсанг, ан а 
ш ундай бўлади.
- Худойим! - ҳўрсинди Нэнси. - Худойим!
- У ерда Иисусни кўрдингм и? - пичирлади Кэд­
ди. - У ош хонага кирм оқчи бўлдими?
- Худойим, - деди Нэнси. У: «Худооойййимм», -
деди, пичирлаш ш у билан ш ам пилигидай ё гугурт 
алангасидай сўнди.
- Сен бизни қўряпсанми, Нэнси, - шивирлади Кэд­
ди. - Сен ҳам бизнинг кўзларимизни кўряпсанми?
237

---

- Мен бир қ ора хотинман, холос, - деди Нэнси. -
Худойим билади, худойим билади...
- О ш хонада н и м а бўлди? - ш ивирлади Кэдди. -
Нима, кирм оқчи бўлдими?
- Худойим билади, худойим билади, - деди Нэн­
си. Б и з унинг кўзига қараб турардик.
Дилси соғайиб кетди. У қозон-товоққа қ ар ай
бошлади.
- Сен я н а бирон кун ётсанг бўларди, - деди ота­
миз.
- Н им а кераги бор? - деди Дилси. - Я на бир кун 
ётсанг, бу ернинг чанги осмонга чиқиб кетади. 
Қани, бу ерни бўш атинглар-чи, мен бир ош хонани 
тарти бга келтирай.
Кечки таом ни ҳам Дилси пиш ирди. Кечқурун 
қош қо р ай ган д а ош хонага Нэнси келди.
- Қаердан биласан унинг қайтиб келганини? -
сўради Дилси. - Сен, ахир, уни кўрганинг йўқ-ку?
- Иисус - қ ора ялоқ, - деди Ж ейсон.
- Кўнглим сезяпти, - деди Нэнси, - у ж а р д а яш и - 
риниб юрибди, кўнглим сезяпти.
- Ҳозир-а? - сўради Дилси. - Ҳозир у ўш а ердами?
- Дилси ҳам қора, - деди Ж ейсон.
- Б ирон н ар са еб олсанг бўларди, - деди Дилси.
- Кўнглим тилам аяпти, - деди Нэнси.
- Мен эса қ о р а эм асм ан, - деди Ж ейсон.
- Қ аҳва ичгин, - деди Дилси. У Н энсига и ди ш да 
қ а ҳ в а қуйиб берди. - Сенингча, у ҳалиям ў ш а ер ­
д ам и ? Сен қаердан биласан?
- Билам ан, - деди Нэнси. - Ўша ер д а пойлаб ту- 
рибди. Ш унча в а қ т у билан бекорга яш аган и м йўқ. 
Мен доим унинг н и м а қилиш ини биламан, ўзи бил- 
м аган д а ҳам, мен билиб турам ан.
- Қ аҳвангни ичиб ол, - деди Дилси.
Нэнси қ аҳван и оғзига олиб борди-да, уни пуф - 
лади. Оғзи худди р ези н кад ай чўзилди, қ аҳ ван и
238

---

пуф лаганда гўё бутун қизиллиги ўчиб кетгандай 
лаблари оқариб қолди.
- Мен қ ора эм асм ан, - деди Ж ейсон. - Сен қора- 
мисан, Нэнси?
- Мени худо урган, - деди Нэнси. - Тез кунда 
м ендан ҳеч н и м а қолмайди. Тез орад а қ ай д ан кел- 
ган бўлсам, ўш а ерга кетам ан.
III
У қаҳваси н и ҳўплай бошлади. Қ аҳва идиш ни 
и кки қўлининг к а ф т и д а тутаркан, уни и ч а туриб, 
я н а ў ш а товуш ни ч и қ ар и ш га тушди.
Товуш қ аҳ ва и диш га ўтиб, ичидаги қ а ҳ в а чай- 
қаларди в а Н энсининг қўлига, этагига тўкиларди. 
Унинг кўзлари биздан узилмасди; у қ а ҳ в а идиш ни 
каф тл ар и орасига олиб, и ккала қўлини ти ззаси га 
тираб, қ а ҳ в а тўла идиш ош а бизга қ а р аган ч а ўш а 
товуш ни чи қарарди .
- Н энсига қ ар а, - деди Ж ейсон. - Дилси келгани 
учун Нэнси бизга о вқат п и ш и р м аяп ти .
- Ж им ўтирсанг-а, - деди Дилси.
Нэнси қ а ҳ в а идиш ни и кки қўллаб ушлаб, биз­
га қар аб ҳалиги товуш ни пуркар, худди бир эмас, 
и к к и та Нэнси борга ўхш арди: бири бизга қ ар ар , 
иккинчи си товуш ч и қарарди .
- Нега ж аноб Ж ейсон телеф онда ш ер и ф га айтиб 
қўйиш ини и стам аяп сан ? - сўради Дилси.
Нэнси қ а ҳ в а идиш ни к а т т а қ ора қўлларида тут- 
ганча, ж им иб қолди. У қ аҳван и лабига олиб бориб 
ҳўпламоқчи бўлди, лекин қ аҳ в а чайқалиб қўли в а
ти ззаси га тўкилди-ю, у идиш ни четга қўйди. Ж ей­
сон ундан кўзини узмасди.
- О ғзимдан ўтм аяпти, - деди Нэнси. - Ю тмоқчи 
бўлсам, томоғимга тиқилиб қоляпти.
239

---

- Менинг хонам га бор, - деди Дилси. - Фрони 
ж ой солиб беради, мен ҳам ҳозир бораман.
- У қ ан д ай д и р қора-қуралардан қўрқиб ўтирар- 
м иди? - деди Нэнси.
- Мен қ ора эм асм ан, - деди Ж ейсон. - Дилси, 
мен қорам асм ан, тўғрими?
- Ш унақага ўхш айди, - деди Дилси. У Н энсига 
қараб қолганди. - Ш унақага ўхш айди. Қани, н им а 
қилмоқчисан ўзи?
Нэнси бизга кўз ю гуртирарди. У қим ир этмас, 
аммо кўзлари худди ҳам м асин и кўрм ай қолиш дан 
қўрққандек, ж у д а тез аланг-ж аланг қиларди, у 
бизга қар ар , учалам изга бирдан қарарди .
- Сизнинг хонангизда ётиб қолганим эсингизда- 
ми? - деди у.
У биз эр та тонгда уйғониб ўйнагани ўтиргани- 
м изни ҳикоя қилиб бера бошлади. Б и з то отамиз 
уйқудан тургунча Н энсининг тўш аги у сти да ўй- 
наган эдик, кейин Нэнси п астга туш иб нонуш та 
тайёрлаганди.
- О йингиздан сўранг, мен бугун ҳам сизлар би­
лан ётиб қолай, - деди Нэнси. - Менга тўш акн инг 
ҳам кераги йўқ. Б и з я н а бирга ўйнайм из.
Кэдди ойим га борди. Ж ейсон ҳам унга қўшилди.
- Мен қаланғи-қасанғи қоралар уйим изда ётиб 
қолиш ларига йўл қўёлмайман, - деди ойимиз.
Ж ейсон йиғлади. Агар ш ундай йиғлайверсанг, 
уч кунгача ш иринлик ем айсан, деди ойимиз. Шун­
д а Ж ейсон агар Дилси ш околад торт қилиб берса, 
бош қа йиғлам айм ан деди. Отамиз ҳам ш у ерда 
эди.
- Нега ҳеч н ар са қилмай қараб ўтирибсан? -
деди ойим. - Полиция н и м а қилиб ю рибди?
- Нега Нэнси И исусдан қўрқади? - сўради Кэд­
ди. - Ойи, сиз ҳам отам дан қўрқасизм и?
240

---

- П олициянинг қўлидан н им а келади? - эътироз 
билдирди отам. - Н энсининг ўзи кўрм аган бўлса, 
уни қ аер д ан қи ди ри ш керак?
- Унинг ним аси дан қўрқади?
- Нэнси у ш у ерда, мен биламан, дейди. Ҳатто 
бугун ҳам ш у ер д а ю рганмиш .
- Ахир, биз бекорга солиқ тўлам асак к ер ак, -
деди ойим, - сен ҳар хил қора-қура хотинларни 
кузатиб ю расан, мен эса ҳувиллаган уй д а ёлғиз қо- 
ламан, ш у ҳам иш бўлдими?
- Мен сени кўйним га ничоқ яш и ри б таьқ и б қи- 
лаётганим йўқ-ку, ахир, - деди отам.
- Дилси ш околад торт қилиб берса, мен йиғла- 
м айм ан, - деди Ж ейсон.
Ойим бизга чи қи ш га рухсат берди. Отам, бил- 
м адим, Ж ейсон ш околад торт оладими-йўқми, ле­
кин ҳозироқ бу ердан ж ўнаб қолмаса, Ж ейсоннинг 
бош қа нарса. олиши тай и н , деб пўписа қилди. Биз 
ош хонага йўл олдик. Шу ер д а Кэдди Н энсига деди:
- Отам сени уйига борсин деди, эш и кн и берки- 
тиб ўтирсин, ҳеч ким тегм айди деди. Сенга ким
тегади, Нэнси? Иисусми? У сендан х а ф а бўлганми?
Нэнси ҳалиям қ а ҳ в а идиш ни ти ззалари орасида 
и к к и қўллаб тутиб турар, ти рсаклари н и ти ззаси га 
ти р аган эди. У қ а ҳ в а и ди ш га кўзини ти к к ан эди.
- Н има қилиб Иисуснинг ж аҳлини ч и қарди н г? -
сўради Кэдди.
Нэнси қ а ҳ в а идиш ни туш ириб юборди. Идиш 
синм ади, ф а қ а т қ а ҳ в а тўкилди, Нэнси эса ҳамон 
қўлини ҳовуч қилиб турарди, худди қ а ҳ в а идиш ­
ни тутгандай. Ш унда у я н а оҳиста бояги товуш ­
ни ч и қ а р а бошлади. Куйга ўхш аб-ўхш амайди. Биз 
унга қараб турардик.
- Бўлди, бас! - деди Дилси. - Етар энди. М унақа 
бўш аш иш к е р а к эмас. Шу ерда ўти р а тур, мен бо-
241

---

риб Верш дан илтимос қиламан, сени уй га қузатиб 
кўяди.
Дилси чиқди. И кки кўзимиз Н энсида эди. Унинг 
елкалари силкинарди, аммо энди индам асди. Кў- 
зим и зн и ундан узм асдик.
- Иисус сени н и м а қилмоқчи? - сўради Кэдди. -
Ахир, у кетган-ку.
Нэнси бизга қаради .
- Мен сизлар билан ётганим да роса хурсанд бўл- 
гандим, а?
- Ҳ ечам-да, - деди Ж ейсон. - Мен ҳеч хурсанд 
бўлмаганман.
- Сен ухлаб қолувдинг, - деди Кэдди.
- Визга кўш илганинг йўқ.
- Ҳозир м ен и ки га борайлик, я н а бирга ўйнай- 
миз, - деди Нэнси.
- Ойим рухсат бермайди, - дедим. - В ақт кеч 
бўлиб қолди.
- Сиз эса унга айтиб ўтирманг, - деди Нэнси. -
Э ртага айтасиз. У х а ф а бўлмайди.
- Ойим рухсат бермайди, - дедим.
- Унга ҳозир айтм анг, - деди Нэнси. - Унинг жо- 
н и га тегманг.
- Ойим борманглар, деган эмас, - деди Кэдди.
- Виз сўрам овдик-ку? - дедим мен.
- Агар ҳозир борсанглар, мен айтиб берам ан, -
деди Ж ейсон.
- Виз бирга ўйнайм из, - деди Нэнси. - Менинг 
уйим гача борамиз. О йингизнинг ж аҳли чиқм айди. 
Ахир, мен ш унча в ақ тд ан бери си зн и ки д а иш лай- 
ман. Ойингиз в а отангиз уриш м айди.
- Мен бораман, мен кўрқм айм ан, - деди Кэдди.
- Ж ейсон кўрқади, у ойим га айтиб беради.
- Мен кўрқм айм ан, - деди Ж ейсон.
- Йўқ, сен кўрқасан. О йимга айтиб берасан.
242

---

- Айтмайман, - деди Ж ейсон. - Мен кўрқм ай- 
ман.
- Ж ейсон мен борим да кўрқм айди, - деди Нэн­
си. - Тўғрими, Ж ейсон?
- Ж ейсон ойим га айтади, - деди Кэдди.
Тор кўча қоронғи эди. Б и з о р қ а эш и кд ан ўт- 
лоққа чикдик.
- Агар эш и к орқаси дан бир н и м а чиқиб қолса, 
Ж ейсон додларди.
- Ҳечам додламасдим! - деди Ж ейсон.
Биз юриб кетдик. Нэнси баланд овозда гапи- 
рарди.
- Нега бундай овозингни баланд қилиб гапир- 
ян сан , Нэнси? - сўради Кэдди.
- Ким? Менми? - сўради Нэнси. - Қ аранг-а, ни- 
м алар дейиш япти бу Квентин, Кэдди билан Ж ей­
сон, гўё мен бақириб гап ираётган эмиш м ан.
- Сен худди бу ер д а беш инчи бир одам ҳам бор- 
д а й қилиб гап и ряп сан , - деди Кэдди. - Худди отам 
ҳам биз билан бирга бораётгандай.
- Ким бақириб гап иряпти? Менми, ж аноб Ж ей­
сон? - деди Нэнси.
- Нэнси укам и з Ж ейсонни «жаноб» деди, - сўй- 
лади Кэдди.
- Қаранглар, қ ан д ай гап лаш и ш яп ти , бу Кэдди, 
Квентин, Ж ейсон, - деди Нэнси.
- Биз ҳечам гап лаш аётганим из йўк,, - деди Кэд­
ди. - Сен бир ўзинг гаплаш япсан, худди отам...
- Ж им, - деди Нэнси. - Ж им, ж аноб Ж ейсон.
- Нэнси я н а Ж ейсонни «жаноб» деди...
- Жим! - деди Нэнси.
Б из ж а р д ан в а четан орасидан ўтаркан м из, у 
тиним сиз бақириб гапириб борди, у ҳар доим бо- 
ш и да тугун билан ш у четан орасидан ўтарди. Ниҳо- 
ят, биз уйга келдик. Б и з ж ад ал ю рдик. У эш икни
243

---

очди. Уйда лам па чирок; ҳиди анқирди, Н энсининг 
ўзидан тар қаё тган ҳид эса худди пиликнинг исига 
ўхш арди, худди я н а д а кучлироқ ис тар ати ш учун 
улар бир-бирларини кутиб тургандай эди. Нэнси 
чироқни ёкди, эш и кн и ёпди, тамбалади. Ш ундан 
сўнг у бақириб гап ириш ни бас қилди в а бизга қа- 
ради.
- Энди н им а қиламиз? - деди Кэдди.
- Ўзингиз ни м ан и хоҳлайсизлар? - деди Нэнси.
- Ўзинг ўйнайм из девдинг.
Н энсининг у й и да ним адир ун ча яхш и эмасди, 
бу тарқалаётган ҳиддан бўлса керак. Буни ҳатто 
Ж ейсон ҳам сезди.
- Мен бу ерда қолиш ни истам айм ан, - деди у. -
Мен уйга кетам ан.
- Майли, бор, кетсанг, кетавер, - деди Кэдди.
- Б и р ўзим кетм айм ан, - деди Ж ейсон.
- М ана ҳозир биз ўйнайм из, - деди Нэнси.
- Н има ўйин? - сўради Кэдди.
Нэнси эш и к олдида турганди. Унинг кўзлари 
бизда эди, лекин кўзлари ҳеч н ар сан и кўрм аётган- 
дек, бўм-бўш эди.
- Сиз н им а ўйинни хоҳлайсиз? - сўради Нэнси.
- Б и зга эр так айтиб бер, - деди Кэдди. - Сен эр- 
т а к айтиш ни биласанми?
- Билам ан, - деди Нэнси.
- Унда, айт, - деди Кэдди.
Б и з Н энсига қар аб турган эдик.
- Сен ҳеч қ а н а қ а эр так н и билмайсан-қу, - деди 
Кэдди.
- Йўқ, биламан, - деди Нэнси. - М ана, ҳозир 
сизларга айтиб бераман.
У бориб ўчок, олдидаги қурсига ўтирди. Ўчокда 
ҳали сўнмаган чўғлар бор экан, у чўғларни алан- 
га олдирди. Ўт олдириш га ҳож ат бўлмади. Нэнси
244

---

оловни каттай ти рди . Кейин э р так а й т а бошлади. 
У ш ундай сўйлар в а қар ар д и ки , худди кўзи ҳам, 
овози ҳам уники эмас, бош қа бегона бировники- 
дай, ўзи ҳам худди бу ер д а эм асдай эди. У қай да- 
д и р бош қа бир ерда, гўё ним анидир кутарди. У бу 
ер д а уй и чида эмас, балки қаердади р таи щ ари да, 
ҳоронғилик и чи да эди. Унинг овози ш у ерд а эди, 
тан аси , вужуди ш у ер д а эди, анов бош ида к атта 
ш ар д ай тугун билан четан орасидан ҳилт этм ай 
ўтадиган Нэнси эса ҳавол ҳ ам д а вазн си зга ўхш ар- 
ди. Шу вазн си з п у ф акд ек вуж удгина в а ф а қ а т ш у­
г а н а ш у ерда эди.
-...М ан а, ниҳоят, қиролича ёмон одам яш и ри - 
ниб турган ж а р ёқаси га етиб келди. У ж а р ичига 
туш ди-да, ш ундай деди: «Ишқилиб, мен ж ар д ан
ўтиб олсам эди...»
- Қ андай ж ар ? - сўради Кэдди. - Б и зн и н г ж ар га 
ўхш аганм и? У нега ж а р га туш ди?
- Уйга етиб олиш учун, - деди Нэнси. - Уйга етиб 
олиш учун ж а р га туш иш к е р ак эди.
- Н има қиларди у уйига бориб? - сўради Кэдди.
IV
Нэнси биздан кўз узмасди. У эр так н и тўхтатди. 
Унинг кўзи бизда эди. Ж ейсоннинг оёқлари иш то- 
ни ичидан чиқиб турарди. У к и ч к и н а бўлгани учун 
калта иш тон кийиб ю рарди.
- Бу ёмон эртак, - деди у. - Мен уйга кетам ан.
- Рост, уйга кетайлик, - деди Кэдди в а поддан 
турди. - Б и зн и кутиб қолиш гандир, қидириш аёт- 
гандир. - У э ш и к к а қар аб юрди.
- Йўқ, - деди Нэнси. - Очма.
У ўрнидан сакраб туриб, олдинга чопиб борди. 
Э ш икка, ёғоч там б ага у кўл урмади.
245

---

- Нега? - деб сўради Кэдди.
- Юр, я н а бирпас чирок; олдида ўтирайлик, -
деди Нэнси. - Ўйнаймиз. К етиш га ҳали эрта.
- Виз қололмаймиз, - деди Кэдди. - Мабодо, 
ж у д а қизик; ўйин бўлса, бопщ а ran.
У Нэнси билан ўчок, олдига қайтди.
- Мен уйга кетам ан, - деди Ж ейсон. - Мен ҳам- 
м асини айтиб бераман.
- Мен бошқа бир эртакниям биламан, -д е д и Нэнси.
У Кэддига қар аб турар, лекин кўзлари косаси-
д ан чиқиб кетаётган га ўхш арди, чўпни бурун учи- 
д а тутиб турмоқчи бўлиб, унга п астдан ю қорига 
қ ар аган д а, ш ундай бўлади. Нэнси Кэддига тепа- 
д а н п астга қ ар аётган д ай эди, ш ундай эса-д а кўз­
лари косасидан чиқиб кетаётган дай кўринарди.
- Эшитгим келмаяпти, - деди Ж ейсон. - Оёғим- 
ни тапиллатам ан.
- Бу яхш и эр так, - деди Нэнси. - Олдингидан 
а н ч а яхш и.
- Н им а ҳакд а? - сўради Кэдди.
Нэнси чирок, олдида турарди. У чирок, ш иш аси- 
га кўлини тутди. Чирок, ёруғида кўли узун в а қо р а 
бўлиб кўринди.
- Қизиб тзфган ш и ш ан и уш ладинг, - деди Кэд­
ди. - Қўлинг куймадими?
Нэнси кулига қаради. Уни секин ш иш адан олди. 
У Кэддига қараб турар в а кўлини ш ундай айланти- 
рардики, худци кўли чизимчага осилганга ўхшарди.
- Яхш иси, бош қа бир н ар са қилайлик, - деди 
Кэдди.
- Мен уйга кетам ан , - деди Ж ейсон.
- Менинг ж ўхорим бор, - деди Нэнси. У Кэд д и г а , 
кейин менга, кейин Ж ейсонга, кейин я н а К эддига 
қаради . - Кел, ж ўхорини к,овурамиз.
- Мен ж ўхорини яхш и кўрм айм ан, - деди Ж ей­
сон. - Мен попукларни яхш и кўраман.
246

---

Нэнси Ж ейсонга қаради .
- Сен тован и д астаси д ан ушлаб турасан.
Нэнси ҳалиям қўлини ай лан ти рард и . Қўли узун
в а қоп-қора, худди суяги йўқдай эди.
- Майли, - деди Ж ейсон. - Агар то ван и ушлаб 
турадиган бўлсам, мен қоламан. Кэдди тован и уш ­
лаб туролмайди. Агар Кэдди товани ушлаб турса, 
мен уйга кетам ан.
Нэнси оловни кўтарди.
- Қара, Нэнси тўғри оловни уш лаяпти, - деди 
Кэдди. - Сенга н и м а бўлди, Нэнси?
- Ж ўхорим бор, - деди Нэнси. - О згина бўлса 
ҳам, бор.
У к ар аво т таги дан тован и олди. Тованинг даста- 
си синган эди. Ж ейсон йиғлаб юборди.
- Ҳеч н ар са к,илиб бўлмайди, - деди у.
- Б арибир уйга кетади ган в а қ т бўлди, - деди 
Кэдди. - Квентин, кетдик.
- Тўхтанглар, - деди Нэнси. - Тўхтанглар. Мен 
уни ҳозир тузатам ан. Сен менга ёрдам лаш м айсан- 
ми?
- Жўхори егим келмай қолди, - деди Кэдди. -
Ж уда кеч қолдик.
- Унда, сен м енга ёрдам к,ил, Ж ейсон, - деди 
Нэнси. - Сен м енга ёрдам берасан, тўғрими?
- Йўк,, - деди Ж ейсон. - Уйга кетам ан.
- Керакмас, - деди Нэнси, - керакм ас. Қараб 
тур, м ана, м енинг н и м а қилиш имни. Мен ҳозир 
тован и тузатам ан, кейин Ж ейсон уни ушлаб туриб 
ж ўхорини қовуради.
У бир бўлак сим топди-да, тован и н г дастаси н и
маҳкамлади.
- Яхши уш лам айди, - деди Кэдди.
- Яхш и бўлади, - деди Нэнси. - М ана кўрасан. 
Энди м енга ж ўхори пўстини арчи ш га ёрдамла- 
ш инглар.
247

---

Ж ўхори ҳам к а р а в о т остида экан. Б и з уни ар- 
чиб, товага сола бош ладик. Нэнси эса Ж ейсонга 
тован и олов усти да тутиб туриш га кўмаклаш ди.
- У бодрам аяпти, - деди Ж ейсон. - Мен уй га к е ­
там ан.
- Ш ошма, - деди Нэнси. - Ҳозир ёрила бошлай- 
ди. Ж уда қ и зи ҳ бўлади.
Нэнси оловга я қ и н ўтирарди. Ч ироқнинг пили- 
ги ҳаддан ортиҳ кўп кўтарилган экан, у лопиллаб 
тутай бошлади.
- Уни пасайтириб қўйсанг бўлмайдими? - деб 
сўрадим.
- Ҳечҳиси йўқ, - деди Нэнси. - Мен кей и н ку- 
румини тозалайм ан. Қара: ҳозир ёрила бошлайди.
- Ё риладиганга ўхш ам айди, - деди Кэдди. - Б а- 
рибир уйга кетиш им из керак. Хавотир олишади.
- Йўқ, - деди Нэнси. - Ҳозир ёрилади. Дилси мен 
билан бирга кетганингизни айтади. Мен ш унча 
в а ҳ т уйингизда иш ладим. Мен билан келганингиз- 
га х а ф а бўлишмайди. Ш ошманг. Ана ҳозир ёрила 
бошлайди.
Шу вақт Ж ейсоннинг кўзига тутун кириб 
ачиш тирди-да у йиғлашга тушди. У товани олов 
ичига тушириб юборди. Нэнси латтани ҳўллаб Ж ей­
соннинг юзини артди, у эса йиғидан тўхтамасди.
- Қани, бўлди, - деди Нэнси. - Бўлди қил.
Аммо у бас ҳилмасди.
Кэдди тован и оловдан олди.
- Ҳ аммаси куйиб кетибди, - деди у. - Я на ж ўхо­
ри керак, Нэнси.
- Сен ҳам м асин и солувдингми? - сўради Нэнси.
- Ҳа, - деди Кэдди.
Нэнси унга қар ад и . Кейин тован и олиб куйган 
жўхориларни этаги га тўкиб, доналарини узун қора 
бармоҳлари билан т е р а бошлади. Б из кўзимизни 
ун дан узмасдик.
248

---

- Бопщ а ж ўхори йўқми? - сўради Кэдди.
- Бор, - деди Нэнси. - Бор. Қара, ҳам м аси куйиб 
кетмабди. Шуни ф ақ ат...
- Уйга кетам ан , - деди Ж ейсон. - Ҳ аммасини 
айтиб бераман.
- Тишш! - деди Кэдди.
Қулоқ соддик. Нэнси бошини эш ик томонга бурди, 
кўзлари чироқнинг к^зғиш шуьласи билан тўдди.
- Кимдир келяпти, - деди Кэдди.
Ш унда Нэнси ўчок, олдида ўтириб, узун кулла- 
рини и кки ти ззаси орасига осилтириб оҳистагина 
я н а бояги товуш ни ч и қ а р а бошлади, кейин бутун 
ю зидан тер куйилиб окди; тер ёноқларидан оқиб, 
и яги д а айланар, ҳар бир том чида ўчокдаги ўтнинг 
олов нуқтаси аксланарди.
- У йиғлаётгани йўк;, - дедим.
- Мен йиғлаётганим йўк,, - деди Нэнси: унинг 
кўзлари ю милганди. - Мен йиғлаётганим йўк,. Ким 
келаётган экан ?
- Билмадим, - деди Кэдди; у эш и к олдига бориб 
таш қ а р и га қар ад и . - Ана энди уйга кетам из. Отам 
келди.
- Ҳ аммасини айтиб бераман, - деди Ж ейсон. -
Мен келмоқчи эмасдим, сизлар м аж бур қилдингиз.
Н энсининг ю зидан ҳамон томчилар оқарди. У 
курсида ўтирган кўйи ўгирилди.
- Менга қаранглар, унга айтинглар... Айтинглар 
биз ўйнайм из деб. Айтсанглар, мен сизларга эрта- 
лабгача ўзим қар ай м ан . Илтимос қилинглар, мен 
сизлар билан борай, тунни сизларникида ўтказай, 
полда бўлса ҳам ётай. Айтинг, м енга тўш акнинг 
ҳам кераги йўк,. Б и з З^йнаймиз. Э сингиздами, ўт- 
ган саф ар роса м а за қилганмиз?
- Мен м а за қилм аганм ан, - деди Ж ейсон. - Мени 
қ атти қ ушлаб оғритдинг. Сен қўзим га тутун ҳай- 
дадинг.
249

---

V
Отам кириб келди. У бизга бокди. Нэнси ўтир- 
ган еридан турмади.
- Унга айтинглар, - илтижо қилди у.
- Мен келмоқчи эмасдим, - деди Ж ейсон, - Кэд­
ди эса мени м аж бур қилди.
Отам ўчоқ ёнига борди. Нэнси бош ини кўтарди.
- Ахир, сен Рэйчел холангнинг олдига бориб, 
ў ш а ер д а ётиб қолсанг бўлмайдими? - сўради отам. 
Нэнси и кки қўлини тиззалари орасида осилтириб, 
у н га қараб турарди. - А навинг бу ер д а эмас, - деди 
отам. - Мен кўрган бўлардим. Бу ер д а ҳеч ким йўқ, 
т и р и к ж оннинг ўзи кўринмайди.
- У ж ар д а, - деди Нэнси. - Ж арга беркинган.
- Бўлмағур ra n , - деди отам. У Н энсига бокди. -
У ж а р д а эканлигини қаер д ан биласан?
- Менга баш орат бўлди, - деди Нэнси.
- Қ ан ақа баш орат?
- Ш унақа. К ирганим да стол устида экан. Чўчқа- 
нинг қонига беланган суяк гўшти. Стол усти да ч и ­
рок; ён и да турувди. У ў ш а ерда. Сиз м ан ави эш ик- 
д а н чиқиш ингиз билан мен адойи там ом бўламан.
- Адойи тамом ним аси, Нэнси? - сўради Кэдди.
- Мен чақи м чи эм асм ан, - деди Ж ейсон.
- Беҳуда ran! - деди отам.
- У ўш а ерда, - дерди Нэнси. - Ҳозир ойнадан 
қар аб турибди, сиз кетиш ингизни кутяпти. Адойи 
там ом бўламан.
- Беҳуда ran! - деди отам. - Уйни беркит. Биз 
сени Рэйчел холаникига кузатиб қўямиз.
- Бефойда! - дерди Нэнси. О тамга у бош қа к,а- 
рам асди, отам унинг узун қ ора беҳол кўлларига қа- 
рарди. - Чўзиб ўти ри ш дан ним а фойда!
- Энди н и м а қилм оқчисан ўзи? - сўради отам.
250

---

- Билмадим, - деди Нэнси. - Н има ҳам қила 
олардим? Я н а бироз чўзиш мумкин. Н им а ф ойда- 
си бор! А фтидан, пеш онам га ш ундай ёзилганга ўх- 
ш айди. Ёзилганини оламан.
- Н имани оласан? Сенга н им а ёзилган? - сўради 
Кэдди.
- Булар ҳам м аси беҳуда, - деди отам. - Ҳамма- 
ларингизга ухлайдиган в а қ т бўлди.
- Мен хоҳламадим, Кэдди мени маж бур қилди,
- деди Ж ейсон.
- Рэйчел холангникига бор, - деди отам.
- Н има ф ой даси бор! - деди Нэнси. У ўчоҳ олди- 
д а тирсакларин и ти ззаси га тираб, узун кўлларини 
ти ззалари ораси да осилтириб ўтирарди. - Ҳатто 
сизнинг ош хонангизда ўтирганим да ҳам, ж оним 
омонда эмас. Мабодо, мен сизнинг болаларингиз 
билан бир хон ада ётганим да ҳам, барибир эрталаб 
мени қоним га беланган ҳолда топган бўлиш арди 
ва...
- Жим-м! - деди отам. - Э ш икни ёп, чироҳни 
ўчир в а ухлагани ёт.
- Мен қоронғидан кўрқам ан , - деди Нэнси. -
Мен бу иш ҳоронғида рўй бериш ини хоҳламайман.
- Нима, сен чироқни ёҳиб тун бўйи ўтириб чик,- 
м оҳчим исан? - сўради отам.
Ш унда бирдан Нэнси ўчок, олдида ўтириб, узун 
кўлларини ти ззалари орасида осилтирганча, я н а
ў ш а товуш ни ч и қ а р а бошлади.
- Эй, куриб кетм айдим и, - деди отам. - Қани, 
уйга ж ўнанглар, болалар! Ухлайдиган в а қ т бўлди.
- Сиз кетиш ингиз билан мени куритиш ади, -
деди Нэнси. - Э ртага мен ўлган бўламан. Мен то- 
бутимга пул топиб кўйганм ан, ж аноб Лавледига 
то п ш и р ган м ан ...
Ж аноб Лавледи негрлардан суғурта пули йиғиб 
ю радиган бўйи пастроқ, и сқи р т бир одам эди,
251

---

ш ан б а кунлари эрталабдан у барча кулбаларни 
айланиб чиқар в а негрлар унга ўн беш д ен тдан ба- 
дал топш ириш арди. У хотини билан кўноқхонада 
турарди. Бир куни эрталаб хотини ўзини ўлдириб 
кўйди. Уларнинг битта қизчаси бор эди. Хотини 
ўзини ўлдириб кўйгандан кейин ж аноб Лавледи 
боласини олиб кетиб қолди. Бироз вақтлард ан сўнг 
у қайтиб келди. Ш анба кунлари тонг чоғлари биз 
унинг тор қўчаларда айланиб ю рганини кўрардик.
- Абас, - деди отам. - Э ртага эртам и н ан сен ош- 
хонам изга бор.
- Б орган ча борарман. Б орган да н и м а қўрарм ан, 
ёлгиз худ ойимга аён.
V I
Б и з Нэнсининг уйидан чикдик; у ҳалиям ўчок; 
олдида ўтирарди.
- Э ш икни ёп, - деди отам, - там бани кўй. - Нэн­
си қимирламади. У бизга боҳмади. Б и з кетдик, у 
ўчок; олдида қолди; эш и к ланг очиқ, чирок, ёниб 
турарди.
- У н им а дейди, ота? - сўради Кэдди. - Н им а рўй 
бериш и керак?
- Ҳеч нима, - деди отам. Ж ейсон унинг елкасида 
ўтирар, ш унинг учун ҳам м ам и здан баланд қўри- 
нарди. Б из ж ар га туш иб бор дик; мен и н дам ай ҳар 
ё қ қ а аланг-ж аланг қарарди м . Лекин ой шуъла- 
си соялар билан чаплаш ган ерларда ҳеч н арсан и
кўриб бўлмасди.
- Агар Иисус бу ерга беркиниб олган бўлса, у 
бизни кўриб турибди, тўғрими? - деди Кэдди.
- Бу ерда у йўк,, - деди отам. - У аллақачон кетиб 
қолган.
- Сен мени м аж бур қилдинг, - деди Ж ейсон ўзи 
ўтирган чўққидан; осмон саҳнида отам нинг икки-
252

---

т а боши борга ўхш аб кўринар - бири ки чки н а, ик- 
кинчиси к а тт а эди. - Мен эса борм айман дедим.
Биз сўқмокдан юриб ж ар д ан чикдик. Бу ердан 
ҳамон Н энсининг эш иги ланг очик, уйи кўриниб 
турарди, аммо Н энсининг ўзи кўринм асди - балки 
ўчок; олдида эш и кн и кенг очиб кўйиб ўтиргандир, 
чунки у кутавериб чарчаганди.
- Мен чарчадим , - деди у биз к етар пайтим из 
орқам издан. - Оҳ, ж уд а чарчадим . Мен бор-йўғи 
бир ҳ о р а хотинман. Бу м енинг айбим эмас.
Аммо ҳали унинг товуш и эш итилиб турарди, 
нега деганда, биз нак, ж ар д ан ч и ққан и м и зда, у 
я н а ўш а товуш ни ч и қ а р а бошлади - товуш куйга 
ўхш аб-ўхш ам асди.
- Энди кийим ларим изни ким ю виб беради? -
деб сўрадим мен.
- Мен қора эмасман, - деди Жейсон ўз чўқҳисида 
ўтириб, у отамнинг елкасида силкиниб борарди.
- Сен баттарроқсан, - деди Кэдди, - сен чақим - 
чисан. Олдингдан бирон н ар са чиқиб қолса, сен 
қорадан ҳам баттар кўрқардинг.
- Ҳ ечам-да, - деди Ж ейсон.
- Сен бўкириб йиғлаб юборардинг, - деди Кэдди.
- Кэдди! - деди отам.
- Ҳечам йиғлам асдим , - деди Ж ейсон.
- Қўрқоқ! - деди Кэдди.
- Кэндейси! - деди отам.
253

---