Bozor va uning tuzilishi,bozor iqtisodiyotning mazmuni,belgilari,uning afzallik va kamchilik tomonlarini o’rgangandan keyin endi bozor iqtisodiyotiga o’tish kerakmi, yo’qmi degan savol turadi

1.2 Bozor iqtisodiyotiga o’tishda rivojlangan mamlakatlar modellari
Bozor iqtisodiyotiga oʻtish — anʼanaviy va rejali buyruqbozlik tuzumidagi iqtisodiy munosabatlardan bozor munosabatlariga oʻtish jarayoni. Bu jarayon iqtisodiy zarurat, chunki anʼanaviy yoki rejali buyruqbozlik tizimlari barqaror iqtisodiy taraqqiyotni va xalq farovonligini taʼminlay olmay qoladi hamda bozor iqtisodiyotiga oʻtish orqali iqtisodiy ravnaqqa erishish yoʻli tanlanadi. Tarixan bozor iqtisodiyotiga oʻtishning uch yoʻlini koʻrsatish mumkin:
1) anʼanaviy natural xoʻjaligi iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga oʻtish;
2) qoloq va mustamlaka harakteridagi iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga oʻtish ;
3) rejali buyruqbozlik iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga oʻtish. Shunga koʻra bozor iqtisodiyotiga oʻtishning ilk klassik modeli mustamlakachilik zulmidan ozod boʻlgan Osiyo va Afrika mamlakatlari modeli; sobiq sotsialistik mamlakatlar modeli mavjud. Klassik model eng koʻhna model sifatida Yevropa mamlakatlariga xos boʻlgan. Bu yerda bozor iqtisodiyotiga oʻtish koʻp bosqichli boʻlib, asrlar davom etgan tabiiy tarixiy jarayon shaklida kechgan. Dastlab anʼanaviy natural xoʻjalik mayda tovar xoʻjaligiga, bu esa oʻz navbatida asov bozor iqtisodiyotiga aylangan. Bozor iqtisodiyotiga oʻtishga xos boʻlgan qonuniyatlar Yevropa mamlakatlarida dastlabki sinovdan oʻtgan. Osiyo va Afrika mamlakatlari modelini amalga oshirish toʻplangan tarixiy tajribaga tayandi: anʼanaviy xoʻjalikni bozor xoʻjaligiga aylantirish mustamlakachilik zulmi sharoitida metropoliyalar taʼsirida boshlandi va ular manfaatiga xizmat qildi, bu jarayon sunʼiy ravishda toʻxtatilmay, aksincha mamlakatlar ozodlikka erishgan sharoitlarda ham davom etdi, bozor munosabatlari oʻz tabiatiga moye tushadigan iqtisodiy zamindan xususiy mulkchilikdan oʻsib chiqdi, chet elning moddiy va moliyaviy yordamiga tayandi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish jarayoni tarixiy sakrash shaklida, yaʼni Yevropa uchun muqarrar boʻlgan tarixiy bosqichlarni oʻtamay, ularni chetlagan holda anʼanaviy iqtisodiyot yoxud rivojlanmagan bozor xoʻjaligidan uning rivojlangan shakliga oʻtish sari bormoqda.
Bozor iqtisodiyotiga oʻtishning eng soʻnggi modeli sobiq sotsialistik mamlakatlar modeli boʻlib, oʻtish bu mamlakatlarda rejali buyruqbozlik iqtisodiyotini qayta qurish asosida bormoqda. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga oʻtishning dastlabki shart-sharoiti har xil, shunga koʻra aholi orasida bozor koʻnikmalari ham turlicha darajada saqlangan. Bu mamlakatlarda rejali buyruqbozlik xoʻjaligidan bozor iqtisodiyotining zamonaviy taraqqiy etgan shakliga o’tiladi. Oʻtish jarayoni tez kechadi, chunki bu sotsializm davridan qolgan moddiy bazaga, malakali ish kuchiga va ilmiy texnikaviy salohiyatga tayanadi. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga oʻtish ulardan baʼzilarining davlat mustaqilligini taʼminlash bilan birgalikda kechmoqda. Bu MDH mamlakatlariga xos. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish keng va teran bozor islohotlarini talab qiladi. Oʻzbekistonning bozor iqtisodiyotiga oʻtish ham milliy mustaqillik va keng koʻlamli bozor islohotlarining oʻtkazilishi bilan amalga oshirilmoqda. O`zbekiston ham mustaqilligining ilk yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o`tishni o`z oldidagi muhim vazifalardan biri deb hisobladi. Bunda O`zbekiston o`zining o`ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo`ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyutsion to`ntarishlarsiz, ijtimoiy to`qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat`iyatlilik bilan bosqichma -bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o`tishdan iborat yo`lni tanladi.Bu yo`ldagi ishlarni amalga oshirish uchun o`z iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvolimizni inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz bo`lishi lozim edi .
O`zbekistonda erkin bozor iqtisodoyotining tashkil etilishi yurtimizning iqtisodiy darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotining eng muhim sifatlaridan biri xususiy mulkchilikning ustuvorligini ta`minlab, yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka katta e`tibor berilmoqda, bu esa o`z navbatida aholini ish bilan ta`minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Bundan keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada rivojlantirishmiz, dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o`z mahsulotlarimizni jahon bozoriga chiqarishimiz lozim.
Bozor munosabatlarining progressiv rivojlanishi bozor iqtisodiyotining shakllanishiga olib keladi. "Bozor" va "bozor iqtisodiyoti" tushunchalari bir xil emas. Ta'kidlanganidek, bozor bu yoki boshqa shaklda tovar ishlab chiqarish mavjud bo'lgandan beri mavjud bo'lgan. Biroq, tovar ishlab chiqarish va bozor har doim ham bozor iqtisodiyotiga olib kelmaydi va shart emas, garchi ikkinchisi bozor rivojlanishining yuqori darajasini anglatadi. Bozor iqtisodiyoti - bu barcha darajadagi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida va davlat tuzilmalarining tartibga solish funktsiyalarida bozor munosabatlarining universalligiga asoslangan iqtisodiy tizim faoliyatining turi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslarning harakati to'lov qobiliyatiga ega talab holati bilan belgilanadi, pul esa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zaro ta'sirini ta'minlovchi asosiy vositadir.Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi bir qator shartlarga bog'liq.
Tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi. Har bir korxona faoliyat turini mustaqil ravishda tanlashga va bozor sharoitlarini hisobga olgan holda, qanday tovarlar va xizmatlar va qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarilishini, qayerda va qanday narxlarda sotilishini tanlash huquqiga ega. Bu xo’jalik yurituvchi subyektning o’z imkoniyat va qobiliyatlarini to’liq amalga oshirishi uchun zamin yaratadi.
Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi. Ushbu shartning amalga oshirilishi ma'lum mulk shakllarining eng katta samaradorligini aniqlashga, shaxsning iqtisodiy faoliyatning muayyan shaklini tanlash huquqini amalga oshirishga imkon beradi. Bozor iqtisodiyotida barcha mulk shakllari teng ravishda "fuqarolik huquqlariga" ega bo'lishi kerak. Shu munosabat bilan G'arb mamlakatlarida keng tarqalgan xususiylashtirish amaliyotiga murojaat qilib, davlat mulkining samaradorligi pastligini isbotlashga harakat qilayotgan mualliflarning fikriga qo'shilish qiyin. Bu bir tomonlama bayon. Ushbu mamlakatlarning rivojlanish tarixi nafaqat xususiylashtirish davrlarini, balki davlat mulkini jadal rivojlantirish davrlarini ham biladi.
Tovarlar ishlab chiqarish va sotishdagi monopoliyani yo'q qilish. Bu sog'lom raqobatni qo'llab-quvvatlashning zaruriy sharti va bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlaridan biridir. Masalan, AQShda amaldagi qoidalarga ko'ra, eng yirik firmalarning birortasi ham sotuvlar umumiy hajmining 31 foizidan ko'prog'iga, uchta firma - 54, to'rttadan ortiq - 64 foizdan ko'proq huquqqa ega emas. Agar ushbu nisbat buzilgan bo'lsa, davlat firmaning bozorda ishtirokini cheklaydi yoki iqtisodiy sanktsiyalarni qo'llaydi. O'z navbatida, halol raqobat ishlab chiqarish va marketingni monopollashtirishiga yo'l qo'ymaydi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bozor iqtisodiyotining normal ishlashi uchun har bir bozor subyekti uchun kamida 5-7 ta raqobatchilar bo'lishi kerak, aks holda monopoliyaning vujudga kelishi mumkin.
Talab va taklif o'zgarishi ta'sirida shakllangan bozor narxlari. Monopolizatsiya qilinmasa, bozor narxi, qoida tariqasida, tannarxdan pastga tushmaydi va rentabellikning o'rtacha standartiga mos keladigan qiymat va foyda summasidan yuqori bo'lmaydi. Agar ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning rentabelligi yetarlicha yuqori bo'lsa, raqobatchilar uni faol ravishda ishlab chiqaradilar, taklif oshadi va narx shunga qarab pasayadi. Albatta, bunday jarayonlar faqat hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mumkin. O'tish davrida chakana narxlarning ko'tarilishi muqarrar, ba'zida juda muhimdir.
Moliya va pul tizimlarining barqarorligi. Bozor iqtisodiyoti faoliyatining mexanizmiga milliy pul birligini mustahkamlashning iqtisodiy usullari, davlat byudjeti taqchilligini bartaraf etish va kreditlar va pul massasini boshqarishni ta'minlaydigan moslashuvchan bank tizimini yaratish kerak.
Iqtisodiyotning ochiqligi. Ushbu shart korxona va tashkilotlarga tashqi iqtisodiy aloqalar va operatsiyalarni belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshirish huquqini berish yo'li bilan amalga oshiriladi. O'z navbatida, xorijiy tadbirkorlar ichki milliy bozorda nafaqat ishlab chiqaruvchi va sotuvchi, balki mulk egasi sifatida ham qatnashish huquqiga egadirlar.