“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

6.1.1.-jadval
Fransiya iqtisodiyotining asosiy ko`rsatkichlari dinamikasi

	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
YAIM Sanoat Inflyatsiya Investitsiyalar Shaxsiy iste’mol Eksport Import Davlat byudjeti yetishmovchiligi YAIMga (%da) Ishsizlik Davlat qarzi YAIMga (%da)	0,8 0,3 3,3 -0,7 1,3 3,9 2,8 -1,9 9,4 41,1	1,3 -0,1 2,1 -3,1 1,4 4,9 1,1 -3,3 10,4 45,4	-1,5 -2,7 2,5 -5,8 0,2 -0,4 -3,4 -4,9 11,7 52,6	2,9 3,8 1,3 1,6 1,5 5,8 6,8 -4,2 12,5 54,7	2,7 2,3 2,1 2,2 1,9 6,0 4,2 -3,8 12,5 57,5	2,2 1,1 2,1 -0,5 2,1 4,8 2,8 -3,5 12,5 59,1	3,1 10,0 0,5 0,7 0,5 11,1 6,8 -3,1 12,5 57,8

Ikkinchi jahon urushidan keyingi Fransiya iqtisodiyotining tiklanishida Kolbertizm g`oyasi asos qilinib, iqtisodiyotni yuqori darajaga yetkazish asosiy maqsad qilib olinadi. Keng miqyosda milliylashtirish amalga oshib, 1945-1947 yillar ichida elektroenergiya, ko`mir qazish, gaz sanoati, dengiz floti, havo transporti, “Reno”, Fransbank, depozit banklar, sug`urta banklar davlat ihtiyoriga olinadi. Mamlakatning 20 foiz ishlab chiqarish quvvati davlat qo`liga o`tadi. Monopolistlar kompensasiyalanib, pullar boshqa tarmoqlarga sarflanadi. 3 yil ichida sanoat va 5 yil ichida qishloq xo`jaligi tiklanadi.

6.2. Iqtisodiyotda davlat o`rni

Barcha bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ichida Fransiya davlatining ishtiroki yuqori va iqtisodiyotda hissasi ko`p mamlakat hisoblanadi. Iqtisodiy taraqqiyotda davlatning bevositaligi va e’tibori yuqori mamlakatlardandir. Bu asosan ikki tomonlama o`z ifodasini topadi. Birinchisi, davlat iqtisodiy sektorining kengligi va davlatning bozor iqtisodiyotidagi sub’ektlik darajasi bo`lsa, ikkinchi umumiqtisodiy vazifalar va iqtisodiyotni, ayniqsa bozor iqtisodiyotini tartibga solib borishdir.

Davlat sektorining milliy iqtisodiyotdagi hissasini sezilarli darajada ekanligi Fransiyaning muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Milliylashtirilgan firmalar aksionerlik jamiyatlari yuridik shakliga egadir. Bularning aksiyalari bevosita yoki milliylashtirilgan banklar, moliya tashkilotlari orqali bilvosita davlat egaligidadir.
T
Nарх-nаvоni sаqlаsh mаqsаdidа dаvlаt bir qism pulni muоmаlаdаn оlib, muvаzаnаtni tаminlаsh chоrаlаrini qo`llаdi. Lеkin bu ikkinchi tоmоndаn sаnоаt o`sishigа sаlbiy tаsir etа bоshlаdi, chуnki хаrijliк dаrаjаsini pаsаytiрish bilаn bоg`liq edi.


armoqlar bo`yicha olsak, davlat kompaniyalari asosan avtomobilsozlik, qora metallurgiya, aviakosmos, elektron, kimyo, neftgaz sanoatlarida faoliyat yurgizadi. Ma’lumki, bu tarmoqlar odatda ko`p xarajatli va yuqori investitsiyali hisoblanadi. Shu bilan birga xususiy kompaniyalar yetarli darajadagi foydani ololmay, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Eng muhimi shuki, bu tarmoqlarning xalq xo`jaligidagi ahamiyati kattadir.
Fransiyada tarixan uch xil davlat korxonalari mavjud. Birinchisi, bevosita davlat korxonalariga kirmaydi, biroq odatiy ma’muriy tartibda boshqariladi va davlat huquqiyligi asosida faoliyat ko`rsatadilar. Bular pochta va aloqa, milliy nashriyot, kasalxonalar, depozit kassalar kabilardir.
Ikkinchi xili, kapitallari to`la davlat ihtiyorida bo`lib, faoliyati xususiylik huquqiy harakat asosida bo`ladi. Bularga neft axtarish va uni olish, Parij aeroportlarini boshqarish, dengiz portlarini va boshqa shu kabilarni boshqarish kiradi.
Uchinchi xili, aralash iqtisodiyotga qarashli bo`lib, nazorat paketi davlat qo`lida bo`ladi. Davlat sektoriga qarashli korxonalarning yarmidan ko`pi shunday korxonalardir.
Davlat iqtisodiyotidagi ikkinchi tomon davlat iqtisodiy tartiblashtirish bilan bog`liq faoliyatdir. Bu asosan diversifikatsiya tarzidagi amaliyotdir va indikativ rejalashtirishni ham o`z ichiga oladi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bir necha o`n yillardan beri davom etib, bu to`xtovsiz kuchayib borgan. Agar davlatning xarajatlari YAIMga nisbatan XX – asr boshida 10-15 foizni tashkil etgan bo`lsa, 90 – yillarga kelib 45 foizdan ortiq bo`lgan. Bu sohadagi asosiy vazifalar Iqtisodiyot vazirligiga yuklatiladi. Shu bilan birga moliya va byudjet orqali amalga oshirilib, Fransiya iqtisodiy siyosatini bir-biriga bog`laydi. Bozorga ta’sir ko`rsatishda iqtisodiyotda byudjet tartibga solish qurolidan hisoblanadi. Chunki u muayyan soliq siyosati va ma’qul maqsadli dasturlarni amalga oshirishni bajaradi.
Soliqqa kelsak, davlat buning amalga oshuvi tufayli mamlakat byudjetining daromad qismini amalga oshirish bilan birga milliy iqtisodiyotning rivojlanishdagi rasmiy ustuvorlikni amalga oshirish amaliyotini ham ifodalaydi. Davlat byudjetining daromad qismining 90 foizini soliq yig`imi tashkil etadi. Shu bilan qurol-aslaxalar sotish kabilar ham ma’lum o`rin egallaydi.
Byudjet xarajatlarida ta’minot va madaniyat, tibbiyot va sog`liqni saqlash, ish joylari yaratish, mudofaa, ijtimoiy to`lovlar asosiy o`rin egallaydi. Bundan tashqari davlat yirik ilmiy-tadqiqot ishlarini, iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirishni amalga oshiradi. Asosan bunda eng ilg`or istiqbolli dastur va loyihalar o`rin egallaydi. Bular Fransiya firmalarining yaqin orada robototexnikasi, aloqa vositalari, yangi materiallar yaratish, biotexnologiya, axborot, miroelektronikalar bo`yicha yyetakchi mamlakatlar qatorida bo`lish imkonini tug`diradi.
Davlat faoliyatida, uni iqtisodiy tartiblashtirish sohasida tashqi savdo ham aloxida o`rin olib, bunda ham eng ilg`or o`rinlarni egallash choralarini qo`llanilmoqda. Avvalo bu eksportga qaratilgandir. Tartiblashtirishda fransuz tovarlari raqobatbardoshlik darajasini ko`tarish eng muhim bo`lib, bu kompleks asosda amalga oshirilmoqda. U tovarlarni sotish jarayonidan tashqari ishlab chiqarishni ham o`z ichiga oladi. Bundagi davlat harakati selektiv va maqsadli yo`nalishli bo`lib, uning asosiy o`qi moliya-kredit va ma’muriy sohalarni o`z ichiga oladi. Davlatning iqtisodiyotdagi o`rni uning yalpi mahsulotga va daromad taqsimotidagi ishtiroki, davlat sektorida bandlikni yuqoriligi ham tasdiqlaydi. YAIMning 54 foizi davlat tomonidan taqsimlanadi. Davlatdagi bandlik darajasi 24 foizga yetadi. Kadrlar tayyorlashda ham o`rni katta bo`lib, oliy o`quv yurtlarida faqat davlatga qarashli korxona, tashkilotlarda ishlash uchun kadrlar tayyorlanadi.
Davlatning aholi ijtimoiy hisobidagi o`rni juda katta bo`lib, asosiy ishlar davlat tomonidan bajariladi va xarajatlar ham davlat orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy to`lovlar YAIMning 19,3 foizini tashkil etadi. Bu dunyoda eng yuqori ko`rsatkichlardan hisoblanadi.
Fransiya davlatining iqtisodiyotdagi o`rni ayniqsa milliylashtirish va xususiylashtirish jarayonlarida juda ahamiyatlidir. Bu jarayonlar iqtisodiy va uning talablariga qarab Fransiyada juda faol yondoshuv amalga oshiriladi. Bunday holatlar ayniqsa 80-90 yilarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Aytaylik, 80 – yillar boshlarida Yevropa rivojlangan mamlakatlariga AQSHning valyuta-moliyaviy siyosati katta ta’sir ko`rsatdi. Dollarning kursi shiddatli ravishda ko`tarilib, Fransiyaning savdo yetishmovchiligini o`sishiga olib keldi. Chunki taxminan 1/3 fransuz importi dollar bilan to`lanar edi, bu esa 1981 – yilni o`zidayoq 92 mlrd. franka teng edi. Buning ta’siri ishsizlikni o`sishi, iste’mol tovarlari narxining o`sishi va bir qancha ijtimoiy keskinliklarga olib keldi.
Fransiya davlati iqtisodiy keskinlikning oldini olish uchun bir qancha chora-tadbirlar bilan birga korxonalarni milliylashtirishni amalga oshirdi. Bu jarayon asosan beshta yirik sanoat guruhlarini o`z ichiga oldi. Davlat sektori keskin ko`tarilib, bandlik 25 foizga yetdi. Eksportda esa 1/4 ni tashkil etdi va 1/3 sanoat mahsulotini qamrab oldi. Buning hissasiga aviatsiya va kosmik sanoatning 85 foiz, qora va rangli metallurgiyaning 70 foiz, Kime sanoatining deyarli yarmi to`g`ri keladi.
Kreditni tarqatishga katta e’tibor qaratilib, 36 ta tijoriy va biznes banklar davlat ihtiyoriga o`tdi. Shu bilan birga ikkita eng yirik moliyaviy guruh davlat qo`liga o`tadi. Bular juda yirik sanoat-moliya guruhi bo`lib, yuzlab yirik kompanyailarni birlashtirar edi. Shunday qilib, moliyalashtirish va kredit sohasining 95 foizi davlat ihtiyoriga o`tadi.
Bank vositasi bilan sanoatga yordamlashuv siyosati qo`llanildi va bir qancha tarmoqlarga imtiyozli kreditlar qo`llanildi. Milliylashtirilgan korxonalarning ba’zi qismlarga imtiyozlar konkret holatda amalga oshirildi. Sanoat tarkibiy tuzumini o`zgartirish xususiy korxonalarda ham amalga oshirilib, bularning xatarliligini banklar o`z bo`yniga olishi kerak edi.
Narx-navoni saqlash maqsadida davlat bir qism pulni muomaladan olib, muvazanatni ta’minlash choralarini qo`lladi. Lekin bu ikkinchi tomondan sanoat o`sishiga salbiy ta’sir eta boshladi, chunki xaridlik darajasini pasaytirish bilan bog`liq edi.
Davlat shu bilan birga “Delyur rejasi” deb atalmish dasturni qo`llab, “qattiq tejamlik” chorasini qo`llay boshladi. Bu avvalo tashqi savdo kamomadining oldini olishga qaratilgan edi.Soliqlar orttirilishi, majburiy zayom, shuningdek transport, davolash, kommunal xizmatlar narxlari ko`tarildi. Natijada zararli ish yurituvchi korxonalar soni kamaydi va davlat sektorini moliyalashtirishga xususiy sektor ham jalb etila boshladi.
Bularning hammasi tushkunlikni oldini olish va iqtisodiyotni mustahkamlashga yordamlasha boshladi. 90 – yillarga kelib iqtisodiy muhit o`zgarib, asosiy masalalarga yondoshuv boshqa talablarni qo`yib, korxona va tashkilotlarning xususiylashtirish siyosatini talab eta boshladi va bunda ham davlat keskin tadbirlar qo`llab, iqtisodiyot rivoji uchun zarur choralar amalga oshirildi.
Bunda firmalar strategiyasi manfaatlarini e’tiborga olib, davlat aralashuvini qisqartirish hamda bozor kon’yunkturasini e’tiborga olib, moslashuvchanlikni qo`llash, xo`jalik faoliyatini baynalminallashtirishda xususiylikning ustunligini e’tiborga olish hamda mayda aksionerlarni ko`paytirish va bunga aholini jalb etish, asos bo`lib hisoblangan.
90 – yillarning birinchi besh yili ichida 65 davlat va yarim davlat korxonalari xususiylashtirilib, buning ichida yirik, eng yiriklari ham mavjud edi. Bular sanoat, banklar, sug`urta guruhlari edi. Xususiylashtirish zarur bo`lgan aktivlar qiymati 200 mlrd. frankka teng edi. Lekin elektroenergiya, gaz ta’minoti, telekommunikatsiya sohalari faqat davlat egaligida qolishi qat’iy edi.
Xo`jalik mexanizmini takomillashtirishdagi ikkinchi yo`nalish soliq to`lovlarini kamaytirish edi. Daromadning asosiy qismini xo`jaliklar ihtiyorida qoldirib, tadbirkorlar erkinligini kengaytirish va shaxsiy tashabbusni ko`tarish kerak edi.
Bundagi davlat siyosatining uchinchi yo`nalishi turli iqtisodiy faoliyat sohalaridagi chegaralashni kamaytirishdan iborat bo`ldi. 1987 – yildan boshlab barcha sanoat va xizmat ko`rsatish sohalaridagi korxonalar o`z mahsulotlari narxini bozor sharoitlaridan kelib chiqgan xolda erkin belgilash huquqiga ega bo`ladilar. Faqat bundan kitob, medikamentlar, gaz temir yo`l istisno edi. Kredit tizimi faoliyatiga davlat aralashuvi keskin kamaytirilib, kredit muassasalari asta-sekin xususiylashtiriladi va kreditdan foydalnishdagi imtiyozlar bekor qilinib, erkin bozor foiz normalari kiritiladi.
Bunday davlat siyosati qisqa vaqt ichida o`zining ijobiy Yakunlarini bera boshladi. Iqtisodiy ko`tarilish yuz berib, bu 3-4 foizga yetdi. Kapital xarajatlar deyarli 50 foizga ko`tarildi va asosiy an’anaviy tarmoqlarda o`sish yuz bera boshladi.
Lekin 90 – yillar boshiga kelib iqtisodiyotda axvol yana keskinlasha boshladi. Buning asosiy sababi jahon bozorida narx-navoning eksport tovarlarga pasayishi bo`ldi. Milliy kompaniyalarda o`z sarmoyalarining yetishmasligi, kredit foizlarining yuqoriligi, yirik qarzlar paydo bo`lishi yuzaga keladi. Bular hukumatdan keskin chorlaar qo`llashni talab etadi. Iqtisodiyotni jonlantirish dasturi tuzilib, bunda ijtimoiy ishlarni ko`paytirish, turar joy qurilishini kengaytirish, ishlab chiqarish o`sishini rag`batlantirish hamda ishsizlikning o`sishini to`xtatishlar ko`zda tutiladi. Shu bilan birga pul-kredit va valyuta siyosatlariga o`zgartirishlar kiritiladi. Bu tezda o`z natijalarini berib, frank mustahkamligini ta’minlash, qarzlardan qutilishlar yuz berdi. Shu bilan birga davlat bu sohada o`zining yangi siyosatini e’lon qildi. Bundagi eng muhimi baho mustahkamligini e’lon qilish edi. Chet valyutalar kursiga frankni tenglashtirish, muomalada pul miqdorini kamaytirishlar yuz bera boshladi.
90 – yillar boshida ishsizlikning oldini olishga qaratilgan choralardan biri davlat zayomi chiqarish bo`ldi. Byudjetdagi qo`llanilgan choralar yangi ish joylarini paydo qilish, vaqtincha ish bilan ta’minlash va yoshlarni o`qitish jarayondlarini moliyalashtirish imkonini tug`dirdi.
80 – yillar oxiri va 90 – yillar boshida yirik xajmda xususiylashtirish amalga oshirildi. Bu xatto raqobatbardosh davlat korxonalarini ham o`z ichiga oladi. Bu yuqori rentabelli va yirik korxonalarga ham taaalluqli edi. Bunda moliyaviy byudjetga xos fikrlashuv asos qilinib, davlat mulki to`g`risida yyetakchi partiyalarning strategik masalalari bo`yicha yaqinlashuvi natijasi ustunlik qildi.