“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

9.2. Bozor munosabatlariga qaratilgan islohotlar 
 
XXR keyingi 20 yil ichidagi iqtisodiy o`sishlari – bu sohadagi islohotlar 
natijasidir. Islohotlarning asosiy yo`nalishi va mazmuni bozor munosabatlariga 
o`tish, uning mexanizmi va vositalaridan foydalanishdir. Islohot tizimli o`zgarish 
bo`lib, uning eng tavsifli tomoni asta-sekinlik, qadam-baqadamlikdir. Bunda hech 
“xushdan ketadigan terapiya” usuliga yo`l qo`yilmaslikka harakat qilinadi. 
O`zgarishlardagi barcha tomonlarga, aytaylik, iqtisodiyotning institusional 
tuzilmalarini o`zgartirish, baho mexanizmi, tashqi iqtisodiy tartiblashtirish kabilar 
evolyutsiya yo`li bilan muxlatni cho`zish, oraliq xosil qilib borish orqali bajariladi.
Rivojlangan bozor iqtisodiga xos xo`jalik tashkiliy shakllari namuna sifatida 
qo`llanilib, birdaniga emas, balki sekinlik bilan tadbiq etiladi va avvalo sinovdan 
o`tkaziladi, tajriba qilib ko`riladi. So`ngra xo`jaliklarda tadbiq qilib ko`riladi. 
Avvalo aloxida hududda, tarmoqda sinovdan o`tadi. Shu bilan birga turli o`tish 
shakllari qo`llaniladi. Basharti muvaffaqiyatli bo`lmasa orqaga qaytiladi. Agar 
qaysi bir xo`jalik yangilik mokroiqtisodiyotga ta’sir etsa yoki ijtimoiy vaziyatni 
buzsa, albatta eski usulga o`tiladi. 
Bunday sekinlik va ehtiyotkorlik bozor usullarini qo`llash doimo 
yumshoqlik bilan olib boriladi degan tushunchani bermaydi. Aksincha vaqti 
kelganda Xitoy rahbariyati islohotni amalga oshirishda qattiq qo`llik qilib, 
vaziyatni kuchaytirib ham turadi. Ayniqsa Xitoyda “tartiblashtirish” amaliyoti 
inflyatsiyaga qarshi stabillashtirish siyosati bu sohada misol bo`lishi mumkin. Bu 
vaqtda byudjet va pul siyosati qattiq qo`llanilib, iste’mol va investitsiya talablarini 
chegaralab, tashqi iqtisodiy sohada cheklanish siyosatlarini qo`llashga olib keladi. 
Siyosat sohasida hech qanday cheklanishlarga yo`l qo`yilmaydi. Aksincha kuchli 
davlat tizimi uchun harakat qilinib, bu iqtisodiy islohotlarning kafilligi deb 
bilinadi. Ana’aviy sobiq sosiolistik mamlakatlarga xos siyosiy va g`oyaviy nazorat 
hozirgi XXR rahbariyatiga qo`l kelib, iqtisodiy islohotlarda ko`pchilikka ma’qul 
kelmaydigan nazorat usullari ishlatiladi, qaysiki demokratik siyosiy tizim 
sharoitida ommaviy norozilikka olib kelishi mumkin. 

---

152 
Bunda o`tkazilayotgan tadbirlarni g`oyaviy tayyorgarlik asosida olib 
borilishi ahamiyatlidir. G`oyaviy tayyorgarlik yangiliklarni ruhiy yangilik bilan 
o`tishini ta’minlaydi. Shunday qilib, bozor qadriyatlari davlat g`oyasiga singdirilib, 
aholining asosiy qismi uchun ma’qul 
va odatiy tusga kirib bormoqda.
Islohotlarni 
g`oyaviy 
ta’minlash takomillashib boradi. 
Aytaylik, asta-sekinlik sotsialistik 
mazmun emas, balki vatanparvarlik 
oldinga suriladi. Aholiga Xitoy 
iqtisodiyoti 
kuchliligi 
g`ururi, 
xalqaro iqtisodiyotdagi o`rni kabilar 
singdirilib 
boradi. 
Iqtisodiy 
rivojlanish davrida milliy birlik, 
ijtimoiy-siyosiy muntazamlik g`ururi 
singdiriladi.
Xitoy 
xalqining 
ko`pchilik 
asosiy qismi qishloqlarda joylashgani 
va qishloq xo`jaligi iqtisodiyotida 
asosiy 
o`rin 
egallashi 
albatta 
iqtisodiy islohotga ta’sir etib, uni 
oldinga suradi. Qishloqlardagi islohot 
asosan 
qishloq 
xo`jaligi 
jamoalashtirilishini o`zgartirishdan boshlanadi. Qishloqda ishlab chiqarish 
munosabatlarining o`zgarishi shunchalik tez amalga oshadiki, bu ijobiyligini 
bildiradi. Bunda oilaviy ijarasi asos qilinib, yer uchaskalari dehqon xovlilariga 
taqsimlanadi. Dehqonlar belgilangan miqdordagi xosilni qattiq baho asosida 
davlatga sotishi va qolganini o`z ihtiyorlari bo`yicha ishlatishi mumkin bo`ladi. 
Avvalo yer ijara muxlati 3-5 yil bo`lsa, so`ngra 15 yilga cho`ziladi. Agar 1980 – 
yilda oilaviy pudrat tizimi dehqon xo`jaliklarining 20 foizini tashkil etgan bo`lsa, 
1983 – yili 94,2 va 1984 – yili esa 96,5 foizga yetadi.
Islohotning birinchi 6 yili ichidayoq yig`ilgan xosil 304,8 dan 407,3 mln. 
tonnaga yetdi. 80 – yillar o`rtasiga kelib, qishloq xo`jalik mahsulotlari bozorida 
mutanosiblik yuzaga kelib, oziq-ovqat yetishmovchiligi o`z dolzarbligini 
yo`qotadi. Agar 80 – yillar boshida Xitoy xalqining 1/4 qismi ochlikka duch kelib, 
qashshoqlik chegarasidan yashagan bo`lsa, 80 – yillarning 2-yarmida aholining 
oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan minimal ta’minlash qishloqda 95 foiz va 
shaharda to`la amalga oshirilgan edi.
Agrar islohotlarning muvaffaqiyatli borishi industrlashtirishning yangi 
mexanizmini harakatga keltiradi. Bu bevosita qishloq joylarda viloyat 
korxonalarining tashkil etilishi edi. Katta bo`lmagan sanoat korxonalari va xizmat 
ko`rsatish korxonalari islohotdan oldin ham bor edi hamda bular davlat tomonidan 
o`tkaziladigan ba’zi joylarda o`zini ta’minlash siyosatining tarkibiy qismiga kirar 
edi. Lekin islohot yillari bu korxonalarning vazifalari tubdan o`zgaradi. Avvalo bu 
Хitоy 
mаmlаkаtimizning 
ishоnchli 
hаmkоrlаridаndir. Маmlаkаtlаrimiz o`rtаsidаgi 
o`zаrо tоvаr аyirbоshlаsh hаjmi 2006 yildа qаriyb 
698 milliоn АQSh dоllаrini, 2007 yilning yanvаr-
mаy оylаridа esа 2006 yilning shu dаvridаgigа 
nisbаtаn 92 fоiz оshib, 300,76 milliоn АQSh 
dоllаrini tаshkil etgаn. 
O`zbеkistоndаn Хitоygа enеrgiya rеsurslаri, 
nеft vа nеft kimyosi mаhsulоtlаri, pахtа tоlаsi, 
ipаk, o`g`it, mеvа-sаbzаvоt kаbi mаhsulоtlаr 
ekspоrt qilinаdi. Хitоydаn esа mаmlаkаtimizgа 
mехаnik vа elеktrоn uskunаlаr, оptik аppаrаtlаr, 
dоri-dаrmоn, 
to`qimаchilik, 
оziq-оvqаt 
mаhsulоtlаri, plаstmаssа vа plаstmаssа buyumlаr, 
rаngli vа qоrа mеtаllаr, yog`оch vа yog`оchdаn 
tаyyorlаngаn mаhsulоtlаr impоrt qilinаdi

---

153 
ishsizlarga taalluqli bo`lib, Xitoy qishloq joylaridagi ortiqcha ish kuchi muammosi 
bilan bog`liq edi. Islohot vaqtida esa bu muammo ancha zo`raydi. Chunki tovar-
pul munosabatlarining intensiv o`sishi va jadallik bilan tabaqalashishning 
kuchayishi qishloq joylardagi ishsizlikni avjiga chiqarib yubordi. 80 – yillar 
o`rtasiga kelib bularning soni 250 mln.ga yetdi.
Viloyat va qishloq korxonalari soni 1984 – yildagi 6 mln.dan 1990 – yilga 
kelib 24 mln.gacha ko`paydi. Bandlikni olsak, 52 mln. kishidan 130 mln.ga yetdi. 
15 yil ichida bu korxonalar qishloqdagi mehnat resurslarining yarmini o`ziga jalb 
etdi. Hozir kunda Xitoy YAIMning 1/3 qismi shu korxonalarga to`g`ri keladi, 
milliy sanoatda esa bularning hissasi 50 foitzga yetadi. Shu bilan birga bu vaqt 
ichida yangidan 50 mingga yaqin kichik shaharlar paydo bo`ldi. Bu korxonalarda 
keng xajmdagi iste’mol va investitsiya ahamiyatidagi tovarlar ishlab chiqarila 
boshlandi. Aytaylik, trikotajning 1/2 qismi, charm-poyabzalning 4/3 qismi, g`isht 
va cherepisaning 95 foizi kabilardan iborat. 
Agar 1950-1972 yillarda yillik milliy daromadning o`sishi 6 foiz bo`lib, 
qishloq iqtisodi hissasi 37,3 foizni tashkil etgan bo`lsa, 1978-1988 yillarda 63,6 
foizga yetgan va milliy daromad o`sishi 9,2 foiz bo`lgan. 1992-1994 yillarga kelib, 
YAIM o`sishining asosiy qismi qishloqdagi qo`shilgan qiymat hisobiga bo`lib, 
uning hissasi 1994 – yilda 75 foizga teng bo`lgan.
Iqtisodiy islohot davri mulkchilik turli shakllarga ega bo`ladi. Avvalo davlat 
mluki markaziy yoki mahalliy darajada bo`lib, shu bilan birga jamoa mulki, 
individual hamda xususiy 8 kishidan ko`p bo`lmagan yollanma ishchilar bilan 
birga va aksionerlar, chet investitsiyali mulklar mavjud bo`lgan. Lekin bular 
yagona shaklda bo`lmay, bir-biriga o`tadigan, o`zgarib turadigan, aralash shakllari 
ham bo`lgan. Umuman olganda davlat va boshqa xil ukladlar deyilsa to`g`ri keladi. 
Lekin keyingi 10 yil ichida iqtisodiy o`sish asosan nodavlat tashkilotlari hisobiga 
yuz bergan.