Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Ish  davri 

–  ishlab  chiqarish  vaqtining  asosiy  tarkibiy  qismidir.  Bu  vaqt 

davomida mahsulot mehnatning bevosita ta‘siri ostida bo‘ladi.  

Tanaffuslarni  tabiiy  jarayonlarning  mehnat  buyumlariga  ta‘sir  ko‘rsatish 

zarurligi  va  tashkiliy  xarakterdagi  sabablar  taqozo  etadi.  Birinchi  holda,  mehnat 

buyumlari  u  yoki  bu  darajada  uzoq  davom  etadigan  jismoniy,  kimyoviy  va 

biologik  jarayonlarning ta‘siri ostida bo‘ladi.  Bunda  mehnat jarayoni qisman  yoki 

to‘liq  to‘xtaydi,  ishlab  chiqarish  jarayoni  esa  davom  etadi.  Tashkiliy  sabablarga 

ko‘ra  tanaffuslar  vaqti  korxonalarning  ish  rejimi  bilan,  shuningdek  ishlab 

chiqarishni tashkil qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. 

Ishlab  chiqarish  vositalarining 

zaxira  va  ehtiyotlar  sifatida  bo’lish  vaqti

  bu, 

ularning  ishlab  chiqarish  jarayonining  uzluksizligini  ta‘minlash  uchun  zarur 

bo‘lgan  davrdir.  Transport  shaxobchalarini  rivojlantirish,  xo‘jalik  aloqalarining 

samarali  tizimini  belgilash,  ishlab  chiqarish  vositalari  bozorini  shakllantirish, 

ehtiyojlarni  puxta  hisobga  olish  muomala  vaqtini  qisqartirish  uchun  muhim 

ahamiyatga ega.  

Kapitalning  aylanish  tezligi  ulardan  foydalanish  samaradorligiga  jiddiy  ta‘sir 

qiladi. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) kilingan aylanishlar soni (p) yoki 

bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: P=A/a; a=A/P 

Agar  kapital  aylanish  uzunligi  uch  oyni  (90  kunni)  tashkil  etsa,  u  vaqtda 

p=12/3=4; a=360/4=90 kun bo‘ladi. 

Turli  sohalarda  kapitalning  aylanish  vaqti  ulardagi  ishlab  chiqarish  va 

muomala  jarayonlarining  xususiyatidan  kelib  chiqib    turlicha  bo‘ladi.  Masalan, 

---

223 

engil  sanoatda  band  bo‘lgan  kapitalning  aylanish  vaqti,  mashinasozlik  sanoat-

laridagi kapitalning aylanishiga nisbatan qisqa bo‘ladi. 

Avanslangan  qiymatning  aylanish  tezligi  ko‘pgina  omillarga  bog‘liq. 

Bulardan  eng  muhimlari:  unumli  kapitalning  qanday  nisbatda  asosiy  va  aylanma 

kapitalga bo‘linishidir.